Karpati
Karpati (češki, slovački i poljski: Karpaty, ukrajinski: Карпати, rumunski: Carpaţii) su planine u srednjoj Evropi. Rumuni Karpate još nazivaju i Transilvanijski Alpi. Pružaju se na dužini od 1.500 km (širina preko 300 km), kao veliki luk od Bratislave preko teritorije Češke (3%), Slovačke (21%), Poljske (10%), Ukrajine (10%), Mađarske i Rumunije (50%) do istočne Srbije (5%).[1][2][3][4]
| Karpati | |
|---|---|
 Prikaz planine Tatra | |
| Geografske karakteristike | |
| Najviša tačka | Gerlahovski Štit |
| Ndm. visina | 2655 m |
| Koordinate | 47° 00′ S; 25° 30′ I / 47° S; 25.5° I 47° 00′ S; 25° 30′ I / 47° S; 25.5° I |
| Dimenzije | |
| Dužina | 1700 km |
| Geografija | |
 | |
| Države |  Srbija,  Rumunija,  Ukrajina,  Poljska,  Slovačka,  Mađarska i  Češka |
| Granice na | Alpi |
Najviši vrh Gerlahovka (Gerlahovski štit) 2.655 m, nalazi se na Visokim Tatrama u Slovačkoj. Karpati se dele na Zapadne Karpate sa Beskidima i Visokim Tatrama, zatim na Šumovite, Istočne i Južne Karpate (ili Transilvanske Alpe), najviši vrh Moldoveanu 2.543 m. Važna rečna izvorišta su reke Tisa, Visla, Odra, Dnjestar, Prut, Moriš, Už i dr.
Klima Karpata je kontinentalna i planinska. Šume su pretežno bukove, u višim predelima četinarske. Ima dosta pašnjaka, a razvijeno je i stočarstvo. Od divljih životinja nastanjuju ih medved, vuk, divlja mačka i dr. Veliko rudno bogatstvo: nafta, gas (najviše u Rumuniji, južno od Transilvanskih Alpa), gvožđe, ugalj, zlato, srebro, bakar, olovo, cink, volfram, so i dr.
Podela Karpata obično obuhvata tri glavna dela:[5]
- Zapadni Karpati: Češka, Poljska i Slovačka
- Istočni Karpati: jugoistočna Poljska, istočna Slovačka, Ukrajina i Rumunija
- Južni Karpati: Rumunija i istočna Srbija[1][2][4]
Termin spoljni Karpati se često koristi za opisivanje severnog oboda Zapadnih i Istočnih Karpata.
Karpati predstavljaju stanište za najveću evropsku populaciju mrkih medveda, vukova, divokoza i risova, sa najvećom koncentracijom u Rumuniji,[6][7][8] kao i za više od jedne trećine svih evropskih biljnih vrsta.[9] Planine i njihovo podnožje takođe imaju mnogo termalnih i mineralnih voda, pri čemu Rumunija ima jednu trećinu ukupnog broja u Evropi.[10][11] Rumunija je takođe dom druge najveće površine devičanskih šuma u Evropi, posle Rusije, sa ukupno 250.000 hektara (65%), od kojih je većina u Karpatima,[12] sa južnim Karpatima koji čine najveću nefragmentisanu šumsku oblast u Evropi.[13] Stope krčenja šuma zbog nelegalne seče u Karpatima su visoke.[14]
Oronimija
uredi
Naziv karpatskih planina potiče iz antičkih vremena, a prvobitno je označavao samo istočne delove današnjeg karpatskog masiva. Naziv se prvi put pominje u radovima geografa Ptolemeja (2. vek nove ere) koji je zabeležio oronim (naziv za brda i planine) Karpati (grč. Καρπάτης), a takođe i etnonim Karpi, koji se odnosio na narod. Antički naziv za planinski venac je povremeno upotrebljavan i tokom srednjeg veka. Tek kasnije, u vreme novovekovnog konstituisanja geografije kao savremene nauke, naziv je proširen na celokupan masiv u današnjem opsegu.[15]
Karpatska oronimija (skup naziva za ogranke karpatskog venca) obuhvata nazive koji su usvojeni u procesu terminološke standardizacije, koja je u stručnim (geografskim) krugovima sprovedena tokom 20. veka, a takođe i tradicionalne (lokalne) nazive koji su karakteristični za svaku pojedinačnu oblast. Međunarodno prihvaćeni nazivi za tri osnovna ogranka karpatskog gorja (Zapadni Karpati, Istočni Karpati, Južni Karpati) zasnovani su na fizičko-geografskim kriterijumima, dok se nazivi koji odražavaju formalnu podelu karpatskog masiva prema državnoj pripadnosti zasnivaju na geopolitičkim kriterijumima (na primer: Češki Karpati, Slovački Karpati, Poljski Karpati, Ukrajinski Karpati, Rumunski Karpati i tako dalje).[16][17]
U sklopu karpatske horonimije (skup naziva za oblasti u okruženju karpatskog gorja), poseban izazov i problem predstavljaju višeznačni pojmovi koji su nastali dodavanjem raznih afiksa na imensku (karpatsku) osnovu. Pošto je izbor afiksa po pravilu odražavao lokalno shvatanje položaja određene oblasti u odnosu na karpatski masiv, pojedini karpatski horonimi su dobili višestruka značenja. Na primer, pojam Potkarpatje u poljskoj i ukrajinskoj terminologiji označava prostore na spoljašnjoj strani karpatskog venca, dok isti pojam u češkoj, slovačkoj i mađarskoj terminologiji označava prostore sa unutrašnje strane karpatskog luka. Shodno tome, poljsko Potkarpatsko vojvodstvo se nalazi na spoljašnjoj, a bivša čehoslovačka Potkarpatska Rusija na unutrašnjoj strani Karpata. Slična višeznačnost postoji i kod nekih drugih geopolitičkih i geoistorijskih pojmova, kao što su: Zakarpatje, Pokarpatje, Pretkarpatje, Prikarpatje.[16][18]
Vidi još
urediReference
uredi- ^ a b [1] Arhivirano 12 oktobar 2017 na sajtu Wayback Machine "The Carpathians" European Travel Commission, in The Official Travel Portal of Europe, Retrieved 15 November 2016
- ^ a b [2] Arhivirano 19 novembar 2016 na sajtu Wayback Machine The Carpathian Project: Carpathian Mountains in Serbia, Institute for Spatial Planning, Faculty of Geography, University of Belgrade (2008), Retrieved: 15 November 2016
- ^ [3] Arhivirano 1 avgust 2019 na sajtu Wayback Machine Bulletin of the Natural History Museum, pg. 54, Valuing the geological heritage of Serbia (UDC: 502.171:55(497.11), Aleksandra Maran (2010), Retrieved 15 November 2016
- ^ a b Paun es Durlic (2011). Sacred Language of the Vlach Bread. Balkankult. ISBN 9788684159290. Arhivirano iz originala 29. 1. 2018. g. Pristupljeno 15. 11. 2016.
- ^ About the Carpathians – Carpathian Heritage Society Arhivirano 6 april 2010 na sajtu Wayback Machine
- ^ Peter Christoph Sürth. „Braunbären (Ursus arctos) in Europa”. Arhivirano iz originala 15. 8. 2008. g. Pristupljeno 10. 3. 2011.
- ^ Peter Christoph Sürth. „Wolf (Canis lupus) in Europa”. Arhivirano iz originala 15. 8. 2008. g. Pristupljeno 10. 3. 2011.
- ^ Peter Christoph Sürth. „Eurasischer Luchs (Lynx lynx) in Europa”. Arhivirano iz originala 15. 8. 2008. g. Pristupljeno 10. 3. 2011.
- ^ „Carpathian montane conifer forests - Encyclopedia of Earth” (MediaWiki). www.eoearth.org. Pristupljeno 4. 8. 2010.
- ^ București, stațiune balneară – o glumă bună? Arhivirano 14 mart 2012 na sajtu Wayback Machine in Capital, 19 January 2009. Retrieved: 26 April 2011
- ^ Ruinele de la Baile Herculane si Borsec nu mai au nimic de oferit Arhivirano 13 jul 2019 na sajtu Wayback Machine in Ziarul Financiar, 5 May 2010. Retrieved: 26 April 2011
- ^ Salvați pădurile virgine! Arhivirano 27 oktobar 2011 na sajtu Wayback Machine in Jurnalul Național, 26 October 2011. Retrieved: 31 October 2011
- ^ Europe: New Move to Protect Virgin Forests in Global Issues, 30 May 2011. Retrieved 31 October 2011.
- ^ Neslen, Arthur (31. 5. 2018). „Romania breaks up alleged €25m illegal logging ring”. The Guardian (na jeziku: engleski). ISSN 0261-3077. Pristupljeno 11. 7. 2019.
- ^ Urdea & Urdea 2009, str. 77-96.
- ^ a b Kondracki 1989.
- ^ Verbič 2010, str. 135-140.
- ^ Zahradníček 2017, str. 72-80.
Literatura
uredi- Verbič, Svяtoslav (2010). „Oronіmія Ukraїnsьkih Karpat: Perspektivi doslіdžennя, zberežennя ta vporяdkuvannя” (PDF). Ukraїnsьka mova. 3: 135—140.
- Zahradníček, Tomáš (2017). „Something Missing: Czech Society and Transcarpathia after 1989”. Central European Papers. 5 (1): 72—80.
- Kondracki, Jerzy (1977). Regiony fizycznogeograficzne Polski. Warszawa: Wydawa Uniwersytetu Warszawskiego.
- Kondracki, Jerzy (1989). Problemy standaryzacji nazw geograficznych. Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PWN.
- Kondracki, Jerzy (2000) [1998]. Geografia regionalna Polski (2. izd.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Tasenkevich, Lydia (2009). „Polonynas: Highlands Pastures in the Ukrainian Carpathians”. Grasslands in Europe: Of High Nature Value. Zeist: KNNV Publishing. str. 203—208.
- Urdea, Petru; Urdea, Claudia (2009). „Elements of Carpathians Geography in the old historic and cartographic documents”. Review of Historical Geography and Toponomastics. 4 (7-8): 77—96.
- Földvary, Gábor Z. (1988). Geology of the Carpathian Region. Singapore: World Scientific Publishing Company.
- Blazovich, László (1994). „Kárpátok [Carpathians]”. Ur.: Kristó, Gyula; Engel, Pál; Makk, Ferenc. Korai magyar történeti lexikon (9-14. század) [Encyclopedia of the Early Hungarian History (9th-14th centuries)] (na jeziku: mađarski). Akadémiai Kiadó. str. 332. ISBN 963-05-6722-9.
- Buza, Mircea (2011). „On the origins and historical evolution of toponymy on the territory of Romania” (PDF). Revue Roumaine de Géographie / Romanian Journal of Geography. Institute of Geography, Romanian Academy. 55 (1): 23—36. ISSN 1220-5311. Arhivirano iz originala (PDF) 10. 04. 2018. g. Pristupljeno 27. 6. 2015.
- Moldovanu, Dragoș (2010). „Toponimie de origine Romană în Transilvania și în sud-vestul Moldovei” (PDF). Anuar de Lingvistică şi Istorie Literară (na jeziku: rumunski). Institute of Geography, Romanian Academy. XLIX-L: 17—95. Arhivirano iz originala (PDF) 5. 3. 2016. g. Pristupljeno 27. 6. 2015.
Spoljašnje veze
uredi
- Encyclopedia of Ukraine, vol. 1 — Carpathian Mountains, by Volodymyr Kubijovyč (1984).
- Carpathianconvention.org: The Framework Convention for the Protection and Sustainable Development of the Carpathians
- Orographic map highlighting Carpathian mountains
- Alpinet.org: Romanian mountain guide
- Carpati.org: Romanian mountain guide
- Pgi.gov.pl: Oil and Gas Fields in the Carpathians
- Video: Beautiful mountains Carpathians, Ukraine
