Italijanska književnost

Italijanska književnost je književnost pisana na italijanskom jeziku, prvenstveno u Italiji, ali isto tako i književnost pisana u Italiji na drugim jezicima, ili književno stvaralaštvo Italijana širom sveta. Njeni počeci sežu u pozni srednji vek, kada su na oksitanskom jeziku, kojim se govorilo u delovima severne Italije, napisana prva književna dela. Pre toga književnost nastaje uglavnom na latinskom, praktičnog je karaktera i dolazi iz redova crkvenjaka i njihovih učenika.^[2]

Istaknuta imena italijanske književnosti su toskanski pisci trecenta Dante Aligijeri, Frančesko Petrarka i Đovani Bokačo, koji udaraju temelje italijanskom književnom jeziku. Nikolo Makijaveli (16. vek) daje doprinos svetskoj političkoj filozofiji. Lodoviko Ariosto i Torkvato Taso su značajni pisci epova. Karlo Goldoni je reformator komedije u 18 veku. Ugo Foskolo, Alesandro Manconi i Đakomo Leopardi deluju u vremenima obeleženim baštinom Francuske revolucije i Napoleonom. Manzoni je bitna figura svetskog romana, i model za italijanski književni jezik i stil uoči i nakon ujedinjenja Italije. Luiđi Pirandelo početkom 20. veka najavljuje avangardna kretanja i smatra se pretečom teatra apsurda. Italo Svevo je autor prvog italijanskog psihološkog romana. Filipo Tomazo Marineti je tvorac Futurističkog manifesta. Alberto Moravija utemeljuje neorealizam. U drugoj polovini 20. veka istaknuta imena su Italo Kalvino, Umberto Eco, Dario Fo i drugi.

Počeci

Najstarijim italijanskim tekstom se obično smatra „Placito di Capua” iz 960. godine, a prvi opsežniji književni tekst je „Ritmo giullaresco toscano” iz 12. veka.^[3] „Prava” literarna dela na narodnom italijanskom nastaju od 13. veka. Pre toga književnost nastaje na latinskom, praktičnog je karaktera, i pišu je uglavnom pripadnici crkvenih krugova i njihovi učenici. Italijanska književnost se formira nešto kasnije nego francuska. U počecima je pod provansalskim uticajem. Francuska proza i balade popularne su među učenim Italijanima u 12, 13, i 14. veku. Francuski putujući zabavljači recitiraju stihove po severnoj Italiji. Nastaje i hibridna franko-venecijanska književnost, većim delom anonimna. Meša francusku bazu i motive sa elementima severnoitalijanskih dijalekata. Pisci tog vremena, venecijanac Martino da Kanal i firentinac Bruneto Latini, znatno bolje barataju francuskim jezikom, a pesnici (npr. Sordelo iz Mantove) pišu stihove na provansalskom (okcitanskom), i pod uticajem su trubadurske tradicije.^[2]^[4]

Kroz delovanje Sicilijanske škole (od 1230) književnost pokazuje prve znakove uniformnosti, a profilira se i prva poznata varijanta standardnog italijanskog jezika. Pripadnici škole su sardinijski kralj Enzio, Pjetro dela Vigna, Inghilfredi, Guido i Odo dele Kolone, Jakopo d'Akvino, Ruđeri Apuglise, Đakomo da Lentini, Arigo Testa i drugi. Pišu ljubavne pesme, delom po provansalskom uzoru.

14. vek: Dante, Petrarka, Bokačo

Velikani trecenta Dante, Petrarka i Bokačo svoja najvažnija dela pišu na pučkom dijalektu bogate i razvijene Firence, koji će vekovima kasnije postati model za književni italijanski jezik.^[3]

Pesnik Dante Aligijeri (1265–1321), autor Božanstvene komedije, rođen je u plemićkoj porodici u Firenci. Svoju pesničku inspiraciju Beatrisu susreće 1274. Njena smrt 1290. ga duboko pogađa. Krizu prevladava udubljivanjem u filozofska i religijska učenja, čime proširuje svoje obrazovanje i stiče visoko moralnu svest. Protivi se papinim nastojanjima da podvrgne Toskanskoj crkvenoj vlasti. Nakon dolaska papinih pristaša na vlast, trajno je prognan iz Firence. Do kraja života ne uspeva da se vrati te umire u Raveni. Ljubavno-religiozno pesništvo u zbirci „Mladenački život” (La vita nuova, 1292–93) inspiriano je ljubavlju prema Beatrisi, središnjoj figuri Danteovog pesništva. Po moralno-filozofskoj koncepciji, konstrukciji, obilju alegorija i svežini nagoveštava „Božanstvenu komediju”. Nedovršeno filozofsko delo „Gozba” (Convivio) piše u progonstvu. U raspravi „O umeću govorenja na narodnom jeziku” (De vulgari eloqentia, 1303–05) analizira oblike i narečja italijanskog jezika u poređenju s drugim romanskim jezicima i utvrđuje 14 italijanskih narečja. Smatra da u dijalektima treba naći ono zajedničko i na tom temelju postupno zameniti latinski narodnim jezikom. Autor je političke rasprave „Monarhija” (Monarchia, 1310–12 ili 1313–17), trinaest očuvanih „Epistula” (Epistole) i dr.

Božanstvenu komediju počinje da piše 1307. ili 1313, a završava je potkraj života. Sačinjava je stotinu pjevanja u rimovanim jedanaestercima, podeljenih u tri dela. Dante je pripovedač i glavni lik. Kroz Pakao, Čistilište i Raj ga vode Vergilije, Beatriče i Sv. Bernard. Reč je o kosmološki zaokruženoj alegoriji čovekovog putovanja od spoznaje i ispaštanja krivnje do spasenja. Na putu kroz devet krugova pakla Dante se susreće sa nizom poznatih likova, junaka i svojih savremenika, kojima je prema stupnju grešnosti dodelio odgovarajuće mesto u paklu, ne štedeći ni crkvene predstavnike. U Danteovom delu reflektira se kompletan život srednjovekovnoga sveta, te je on u isto vreme poslednji pesnik srednjeg veka i prvi moderni pesnik.^[5]

Dante Aligijeri (portret Sandra Bortičelija, 1495.)
Prva stranica starog izdanja Božanstvene komedije
Statua Frančeska Petrarke, Galerija Ufici, Firenca
Iz starog izdanja Bokačelijevog ddela „De Casibus Virorum Illustrium”
Vilijam Bel Skot: Đovani Bokačo posećuje Danteovu kćer

Toskanac Frančesko Petrarka (1304—1374) je prvi humanista i prvi moderni lirski pesnik. Smatran je najvećim piscem svoga vremena. Proputovao je Evropu, dopisivao se s papama i kraljevima. Pesme koje je spevao o Lauri objedinjene su u poznatu zbirku Kanconijer, koja je uticala na generacije kasnijih pesnika, i vrelo je najboljih odlika renesansnog pesništva. Kanconijer čini 366 numeriranih pesama bez naslova, od čega je 317 soneta, 29 kancona, 9 sestina, 7 balada i 4 madrigala. Zbirka je inspirisana pesnikovom platonskom ljubavi prema Lauri. Nekoliko soneta u Kanconijeru je usmereno protiv dvora u Avinjonu.

Petrarkin stih je drukčiji od stihova provansalskih trubadura i ranijih italijanskih pesnika, ali i od Danteovog stiha. Njegova lirika nije transcendentalna ni metafizička, nije upućena na božanstva i nadzemaljsko. Koncentrirana na čoveka, istražuje njegove osećaje, psihologiju i doživljaje te ih prikazuje delikatnom finoćom i bogatim pesničkim slikama. Formu soneta doveo je do savršenstva. Za razliku od Dantea, Petrarka ima širu svest o italijanstvu. Vezuje italijanski identitet uz stari Rim i velikane njegove umetnosti i književnosti, a njegova slika Italije je bitno drukčija od srednjovekovne. Po tome je preteča modernih vremena i aspiracija, a neki ga smatraju začetnikom renesansnog humanizma. Sve eseje i rasprave vezane uz proučavanje Cicerona i rimskih klasika napisao je na latinskom jeziku.

Đovani Bokačo (1313-1375) afirmiše formu kratke priče i bitno utiče na kasniji razvoj evropske proze. Stotinu novela njegove čuvene zbirke Decameron uokvireno je glavnom pričom o grupi muškaraca i žena koja se pred epidemijom kuge povukla u idilično seosko okruženje 1348, i jedni drugima pričaju priče. U njima Bokačo opisuje karaktere i razmatra ljudske osećaje i strasti. Dekameron daje bogatu sliku društva kasnog srednjeg veka sa svim njegovim staležima i vidovima života. Građa za priče verovatno potiče iz usmene predaje. Petrarkin je savremenik i blizak prijatelj. I dok je Bokačo bio oduševljen i zanesen Danteom, Petrarka je bio uzdržaniji. Dantea je video jednom u detinjstvu i događaja se nije sećao kao lepog; nagađa se da je posredi bila i zavist zbog Danteove slave. Bokačo je pod stare dane poslao Petrarki „Božanstvenu komediju”, ali Petrarka je priznao da je nije pročitao.

15. i 16. vek: Renesansa

Humanizam

U 15. veku jačaju humanističke ideje i nove koncepcije švaćanja čoveka. Prinčevi italijanskih kraljevina su pokrovitelji kulture, osnivaju biblioteke i pomažu pisce. Dvorovi postaju središta istraživanja i rasprava – Firenca u vreme Lorenca de Medičija, Napulj u vreme aragonskih kraljeva, Milano u vreme vladavine porodice Viskonti i kasnije Sforza. Papinski dvor u Rimu podupire i štiti veliki broj italijanskih i vizantijskih učenjaka. Obnavlja se interes za klasičnu filozofiju, naročito Platona.^[2] Sredinom i krajem 15. veka jača svest o tome da italijanski dijalekti mogu biti medijum za književnost te da nisu inferiorni latinskom jeziku.

Venecijanac Pjetro Bembo u jednoj od prvih italijanskih gramatika (1525) traži da se italijanski književni jezik utemelji u toskanskim modelima iz 14. veka, naročito u jeziku kojim su pisali Dante, Petrarka i Bokačo. Suprotnog je stava Đian Điorđio Trisino. U raspravama što su se vodile narednih decenija prevagnulo je stajalište P. Bemba, a značajan prilog je dala aktivnost firentinske akademije (Akademija dela Kruska), koja je 1612. izdala prvo izdanje italijanskog rečnika.^[2]

Viteški ep Lodovika Ariosta (1474-1533) Besni Orlando je veliko ostvarenje italijanske renesanse. On spaja ljubavnu i ratnu tematiku, a pisan je s elementima natprirodnog i ironijskim stavom naspram tematike koju je preuzeo iz starofrancuskih romana. Pjetro Arentino (1492-1556) je pisac satiričnih soneta o vladarima i crkvenim dužnosnicima i niza drugih književnih oblika s verskim i svetovnim temama.^[3]

Politički mislioci

Početkom 16. veka Nikolo Makijaveli (1469-1527) piše čuvenu raspravu „Vladimir” (Il principe, 1513), kojom utemeljuje novu vrstu političke nauke, zasnovane na pragmatizmu. Izvodi je iz posmatranja političkih zbivanja njegovog vremena, borbe za vlast i ljudske prirode. Autor je više istorijskih rasprava i sedam knjiga o umeću ratovanja. U književnosti mu je zapažena komedija „La Mandragola” (1518).

Istaknuti politički teoretičar i istoričar je i Frančesko Gvičardini (1483-1540). On upozorava na vlastite interese onih koji preduzimaju političku akciju. U poređenju s Makijavelijem, njegovi uvidi su realističniji, katkad i radikalniji. Njegove „Političke i građanske uspomene” (Ricordi politici e civili, 1512–30) utiču na Montenja, Fransisa Bejkona i La Rošefukoda. U delu „Istorija Italije” (Storia d'Italia 1537-1540) u 20 knjiga prikazuje period od 1494. do 1534. godine, nastojeći da nepristrasno analizira uzroke i posledice istorijskih događaja.^[2]^[6]^[7]

Nikolo Makijaveli (Santi di Tito, druga polovina 16. veka .)
Statua Ludovika Ariosta u italijanskom gradu Ređo Emilija
Besni Orlando, pevanje 34 (izdanje Frančeska Frančesčija iz 1565.)
Glumci komedije del arte na kolima na trgu (Jan Miel, 1640.)
Harlekin i Kolombina (Điovani Domeniko Fereti)

Reference

^ „Six Tuscan Poets, Giorgio Vasari”. collections.artsmia.org. Minneapolis, Minnesota: Minneapolis Institute of Art. 2023. Arhivirano iz originala 17. 6. 2023. g. Pristupljeno 28. 8. 2023. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ ^a ^b ^v ^g ^d Anthony Oldcorn, Giovanni Carsaniga i dr., Italian literature, Encyclopædia Britannica, Encyclopædia Britannica, inc., 2. decembra 2016. (pristupljeno 26-28 decembar 2017.)
^ ^a ^b ^v LZMK, Hrvatska enciklopedija, Talijani, (pristupljeno 26. decembra 2017.)
^ Chris Baldick, Concise dictionary of literary terms, Oxford University Press. 2004. ISBN 978-0-19-860883-7. str. 264.
^ LZMK, Hrvatska enciklopedija, Alighieri, Dante (pristupljeno 28. decembra 2017.)
^ Nicolai Rubinstein, Francesco Guicciardini, Encyclopædia Britannica, Encyclopædia Britannica, inc., 29. decembar 2015. (pristupljeno 27. decembra 2017.)
^ LZMK, Hrvatska enciklopedija, Guicciardini, Francesco (pristupljeno 26. decembra 2017.)

Literatura

Important German works, besides Gaspary, are those of Wilse and Percopo (illustrated; Leipzig, 1899), and of Tommaso Casini (in Grober's Grundr. der rom. Phil., Strasbourg, 1896–1899).
John Addington Symonds Renaissance in Italy (especially, but not exclusively, vols. iv. and v.; new ed., London, 1902), and to Richard Garnett History of Italian Literature (London, 1898).
A Short History of Italian Literature, by J. H. Whitfield (1969, Pelican Books)

Originalni tekstovi i kriticizmi

De Sanctis, F., Storia della letteratura italiana. Napoli, Morano, 1870
Edmund Garratt Gardner, The National Idea in Italian Literature, Manchester, 1921
Momigliano, A., Storia della letteratura italiana. Messina-Milano, Principato, 1936
Sapegno, N., Compendio di storia della letteratura italiana. La Nuova Italia, 1936–47
Croce, B., La letteratura italiana per saggi storicamente disposti. Laterza, 1956–60
Russo, L., Compendio storico della letteratura italiana. Messina-Firenze, D'Anna, 1961
Petronio, G., Compendio di storia della letteratura italiana. Palermo, Palumbo, 1968
Asor Rosa, A., Sintesi di storia della letteratura italiana. Firenze, La Nuova Italia, 1986
AA.VV., Antologia della poesia italiana, ed. C. Segre and C. Ossola. Torino, Einaudi, 1997
De Rienzo, Giorgio, Breve storia della letteratura italiana. Milano, Tascabili Bompiani, 2006 [1997],. ISBN 978-88-452-4815-3
Giudice, A., Bruni, G., Problemi e scrittori della letteratura italiana. Torino, 1973
Bruni F., Testi e documenti. Torino, UTET, 1984
Bruni, F. L'Italiano nelle regioni. Torino, UTET, 1997
Ferroni, G, Storia della letteratura italiana, Milano, Mondadori, 2006

Spoljašnje veze

[1] „Six Tuscan Poets, Giorgio Vasari”. collections.artsmia.org. Minneapolis, Minnesota: Minneapolis Institute of Art. 2023. Arhivirano iz originala 17. 6. 2023. g. Pristupljeno 28. 8. 2023. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[EB-2] v ^g ^d Anthony Oldcorn, Giovanni Carsaniga i dr., Italian literature, Encyclopædia Britannica, Encyclopædia Britannica, inc., 2. decembra 2016. (pristupljeno 26-28 decembar 2017.)

[HE-3] v LZMK, Hrvatska enciklopedija, Talijani, (pristupljeno 26. decembra 2017.)

[4] Chris Baldick, Concise dictionary of literary terms, Oxford University Press. 2004. ISBN 978-0-19-860883-7. str. 264.

[5] LZMK, Hrvatska enciklopedija, Alighieri, Dante (pristupljeno 28. decembra 2017.)

[6] Nicolai Rubinstein, Francesco Guicciardini, Encyclopædia Britannica, Encyclopædia Britannica, inc., 29. decembar 2015. (pristupljeno 27. decembra 2017.)

[7] LZMK, Hrvatska enciklopedija, Guicciardini, Francesco (pristupljeno 26. decembra 2017.)

[2]

[1]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]