Zavera Vokić—Lorković
Zavera Vokić-Lorković bila je sredinom 1944. godine pokušaj ministra unutrašnjih poslova Mladena Lorkovića i ministra oružanih snaga Ante Vokića da formiraju koalicionu vladu sa Hrvatskom seljačkom strankom (HSS), napustite sile Osovine i uz pomoć Hrvatskog domobranstva pridružiti Nezavisnu Državu Hrvatsku Saveznicima.
Plan je potekao iz HSS koji je takođe bio uključen u pregovore sa Saveznicima. Zavera se završila masovnim hapšenjima i pogubljenjem glavnih zaverenika, uključujući Lorkovića i Vokića.
Situacija u Evropi
urediNemačkim porazom u bici za Staljingrad februara 1943. godine, rat se okrenuo u korist Sovjeta.[1] Pet meseci kasnije, jula 1943. anglo-američke snage izvršile su invazija na Siciliju.[2] Nedugo potom, svrgnut je i uhapšen Benito Musolini.[3] Istog dana, 25. jula 1943. italijanski kralj Vitorio Emanuele III Savojski imenovao je Pjetra Badolja za novog italijanskog premijera i 8. septembra 1943. potpisao bezuslovnu kapitulaciju Italije.[4] Savezničke snage su se 6. juna 1944. iskrcale na nemačku okupiranu obalu Normandije.[5]
Pokušaji puča među nacijama Osovine
urediZbog poraza koje su osovinske snage pretrpele od saveznika, neke države osovine pokušale su da promene stranu. 1. avgusta 1944. na Tajlandu je zbačen projapanski lider Plaek Fibunsongkram. 23. avgusta 1944. godine, kada se Crvena armija približila Rumuniji, rumunski kralj Mihail izveo je puč protiv diktatora Jona Antoneskua i pridružio se saveznicima.
Nedugo nakon puča u Rumuniji, Otadžbinski front u Bugarskoj svrgnuo je pronemačku bugarsku vladu 2. septembra 1944. Tri dana kasnije, Sovjetski Savez je objavio rat Bugarskoj, ubrzo okupirajući severoistočni deo zemlje. Bugarskoj vojsci je naređeno da ne pruža nikakav otpor. Bugarska se saveznicima pridružila 8. septembra 1944.
Dana 15. oktobra 1944, regent Mađarske, Mikloš Horti, objavio je da je Mađarska prekinula rat i pokušao je da primi primirje sa Sovjetskim Savezom. Kao odgovor na to, Nemci su pokrenuli operaciju Pancerfaust, uhapsili Hortija i postavili Ferenca Szalasija, lidera fašističke stranke, za vođu Mađarske. Mađarska je nastavila da se bori protiv Crvene armije na strani Osovine do kraja rata.
Pripreme za puč
urediVlatko Maček, predsednik Hrvatske seljačke stranke, smatrao je da će Britanci podržati demokratsku i antikomunističku hrvatsku državu. Zbog toga je mislio da će saveznici na kraju sleteti na dalmatinsku obalu i podržati njegovu stranku kao demokratsku i antikomunističku. Takođe je pretpostavio da će hrvatski domobrani podržati HSS kada započne invazija na Dalmaciju.
Ipak, četnici Draže Mihailovića, u kojima su dominirali Srbi, imali su plan usmeren i protiv Hrvata i protiv komunista ako bi se dogodila predviđena invazija saveznika na Dalmaciju. Tri člana rukovodstva HSS-a, August Košutić, potpredsednik; Ljudevit Tomašić, zamenik sekretara i predstavnik koji je već bio u kontaktu sa saveznicima; i Ivanku Farolfiju dodeljen zadatak da vode pregovore sa Britancima. Farolfi je bio najaktivniji i bio je zadužen za održavanje kontakata sa oficirima hrvatske vojske, stranačkim vođama i stranim obaveštajnim službama.[6]
Mladen Lorković je imao plan da razoruža nemačku vojsku na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske (NDH), uspostavi Hrvatsku seljačku stranku (HSS) kao novu vladu i da pozove sve savezničke vojske da slete na teritoriju NDH. Takođe je verovao da će HSS sprečiti komuniste ili kralja Petra II da dođu na vlast. U julu 1944. Vokić je održao sastanak na kojem je istakao da će, nakon što saveznici napadnu Balkan, nemačke oružane snage morati biti razoružane. Nemci su bili svesni da se Hrvatska može pridružiti saveznicima.
Ataše Luftvafe u Zagrebu 11. avgusta izvestio je da hrvatska vojska postaje sve nesaradnija prema Nemcima. Takođe je primetio njihov zahtev za dodatnim oružjem i municijom nemačke vojske.[6] Lorković je uspostavio kontakt sa predstavnicima Hrvatske seljačke stranke u Hrvatskoj Ivankom Farolfijem, Ljudevitom Tomašićem i Augustom Košutićem.
Njihova predstava o savezničkoj invaziji na Dalmaciju nije se ostvarila, jer saveznici nisu nameravali da se iskrcaju u Dalmaciji. Uprkos tome, Vinston Čerčil je bio naklonjen ideji savezničke invazije na hrvatsku obalu, pa je pokrenuo raspravu s Josipom Brozom Titom o mogućoj invaziji na istarsko poluostrvo u avgustu 1944.[6]
Predstavnici HSS-a i hrvatskog domobranstva nudili su samo obećanja, dok su jugoslovenski partizani bili umešani u rat, a na Teheranskoj konferenciji partizani su stekli status savezničkih snaga. Britanci nisu želeli da rizikuju saradnju sa partizanima, a njihovo učešće u Jugoslaviji već je bilo komplikovano jer su imali posla i sa kraljevskom jugoslovenskom vladom u emigraciji i sa komunistima; učešće hrvatskih domobrana i HSS-a dodatno bi zakomplikovalo situaciju.[6]
Hrvatski pregovarači sa saveznicima bili su Tomo Jančiković, Zenon Adamić i Ivan Babić. Britanci su uvek imali odvojeni sastanak sa njima. HSS je smatrao da su njihovi emisari uspešno osigurali plan invazije Dalmacije. Imenovanje Ivana Šubašića za premijera Jugoslavije u egzilu i ponuda generala Ivana Tomaševića da stavi svoju vojsku pod savezničku komandu kada započne invazija, još više su ohrabrili zaverenike. Konačno, rumunski puč i napredovanje sovjetskih trupa naveli su ih da veruju da će saveznici uskoro napasti Dalmaciju.[6]
Kraj zavere i hapšenja
uredi
Ante Pavelić, Poglavnik NDH, smatrao je da će Nemci dobiti rat sa „strašnim oružjem“. Sazvao je sastanak svog kabineta u svojoj vili, koju su čuvali naoružani ljudi. Sastanak se dogodio 30. avgusta 1944. godine, a Pavelić je optužio i Lorkovića i Vokića za umešanost u zaveru i izdaju.
Potpredsednik vlade Džafer Kulenović i mnogi drugi branili su ih, ali bez uspeha. Lorković i Vokić su uhapšeni, zajedno sa još 60 osoba. Lorković je zatražio da Pavelić ne čini štetu članovima HSS-a, "kako je i obećano", dok ih je Vokić branio ispred Pavelića, tvrdeći da su oni učinili sve što im je naredio. Neki od uhapšenih su ubrzo pušteni, dok je Lorkoviću i Vokiću suđeno, da bi kasnije bili zatvoreni i pogubljeni.[6]
Zaverenici
urediMladen Lorković - ministar unutrašnjih poslova
Ante Vokić - ministar oružanih snaga
Franjo Šimić - hrvatski domobranski general koji je trebalo da pozdravi engleske i američke snage nakon njihovog dolaska na dalmatinsku obalu[7]
Ivan Babić - hrvatski domobranski potpukovnik koji je informacije o puču prenosio saveznicima u Italiji;[7] kasnije je prebegao iz domobrana i preselio se u Južnu Ameriku
Petar Blašković - hrvatski domobranski pešadijski general
Ivan Mrak - bivši zapovednik Legije hrvatskog ratnog zrakoplovstva.[8]
Ivanko Farolfi - član Hrvatske seljačke stranke
Ljudevit Tomašić - član Hrvatske seljačke stranke
August Košutić - član Hrvatske seljačke stranke
Reference
uredi- ^ Barbier, M. K. (2002). Kursk : the greatest tank battle, 1943. Internet Archive. St. Paul, MN : MBI. ISBN 978-0-7603-1254-4.
- ^ Parkinson, Roger (1979). The encyclopedia of modern war. Internet Archive. London ; New York : Granada Pub. ISBN 978-0-586-08321-5.
- ^ Ginsborg, Paul (2003). A History of Contemporary Italy: Society and Politics, 1943-1988.. Palgrave Macmillan. ISBN 9781403961532.
- ^ Lewis, Paul (2002). Latin Fascist Elites: The Mussolini, Franco, and Salazar Regimes.. ABC-CLIO. ISBN 9780313013348.
- ^ Ostrom, Thomas P (2009). The United States Coast Guard in World War II: A History of Domestic and Overseas Actions.. McFarland. ISBN 9780786442560.
- ^ a b v g d đ Tomasevich, Jozo (2001). War and Revolution in Yugoslavia: Occupation and Collaboration.. Stanfrod University Press. ISBN 0-8047-3615-4.
- ^ a b Nikica Barić. Ustroj kopnene vojske domobranstva NDH, 1941. – 1945.. Hrvatski institut za povijest. Zagreb, 2003. (pg. 355)
- ^ Previranja u Bjelovaru uoči “puča Vokić - Lorković” 1944. godine