Dalmacija (rimska provincija)
Dalmacija (lat. Dalmatia — Dalmatija) je bila rimska provincija, koja je osnovana tokom 1. veka, prilikom upravne podele dotadašnjeg Ilirika. Glavni grad provincije je bila Salona, današnji Solin kod Splita. Krajem 3. veka, za vreme vladavine cara Dioklecijana, prostorni opseg provincije je sužen, pošto je jugoistočni deo odvojen radi stvaranja nove provincije Prevalitane.[1][2]
| Provincija Dalmacija Provincia Dalmatia | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| tokom 1. veka—početak 7. veka | |||||||||
 Rimska provincija Dalmacija, 4. vek | |||||||||
| Glavni grad | Salona | ||||||||
| Regija | Balkan | ||||||||
| Zemlja | Rimsko carstvo | ||||||||
| Događaji | |||||||||
| Status | Bivša pokrajina | ||||||||
| Istorija | |||||||||
• Uspostavljeno | tokom 1. veka | ||||||||
• Ukinuto | početak 7. veka | ||||||||
| |||||||||
Prilikom podele Rimskog carstva (395) pripala je zapadnom delu. Krajem 5. veka osvojena je od strane Ostrogota, ali je i dalje nastavila da postoji kao provincija. Oko 538. godine, priključena je Vizantijskom carstvu.[3]
Provincija je opustošena početkom 7. veka, u vreme najezde Avara i Slovena, a pod carskom vlašću su ostali samo pojedini primorski gradovi i ostrva. Od tih ostataka provincije Dalmacije potom je formirana vizantijska arhontija, odnosno tema Dalmacija.[4][5]
Osnivanje provincije
urediRim je počeo sa napadima na teritoriju Ilira koji su živeli u Dalmaciji. Kao rezultat tih napada formirana je jedna velika rimska provincija Ilirik, koja je obuhvatala i Panoniju i Dalmaciju. Iliri su na teritoriji Dalmacije prvi put primorani da plaćaju danak Rimljanima 156. p. n. e.
Od 35. do 33. p. n. e. Oktavijan Avgust vodio je veliki pohod protiv varvara na teritoriji koja će kasnije biti deo provincije Dalmacije. Ratovao je protiv Japoda (u blizini današnjeg Siska, tadašnje Segestike) a kasnije je osvojio čitav priobalni deo Dalmacije. Po svemu sudeći nije dublje prodirao u unutrašnjost.
Godine 10. posle Hrista, tokom vladavine Oktavijana Avgusta, Ilirik je bio podeljen na Panoniju na severu i na Dalmaciju na jugu. Do te reforme je došlo nakon rata koji je Tiberije vodio protiv Ilira i Panonaca na teritoriji Ilirika.
Geografski položaj i gradovi
uredi
Dalmacija se pružala od istočne obale Jadrana prema unutrašnjosti, dosežući verovatno na severu dolinu reke Save. Rimska provincija Dalmacija imala je mnogo šire granice nego današnja Dalmacija. Ona je obuhvatala ne samo današnju Dalmaciju, nego i najveći deo Bosne i Hercegovine, Crnu Goru, zapadnu Srbiju, najveći deo Hrvatske, i delove Slovenije i Albanije. Njene granice bile su otprilike ove: Jadransko more, od Raše (u Istri) do ušća Drima.
Najvažniji gradovi su bili Salona (Solin), Senia (Senj), Jader (Zadar), Faros (Hvar), Epidaur (Cavtat), Rizinijum (Risan), Akruvijum (Kotor), Skodra (Skadar).
Odnosi Rima sa Ilirima
urediRimljani su svjesno odustajali od grube primjene upravne vlasti i romanizacije. Nova vlast je u početku najbolje funkcionisala u području duž obale Jadranskog mora, široko otvorene prema Italiji. Primorje je služilo kao baza za učvršćivanje vlasti u cijeloj Provinciji i intenzivno se nastojalo i uspijevalo romanizovati. Međutim, planinski vijenci duž iste morske obale odvajali su unutrašnjost Dalmacije u kojoj Rimljani nisu mogli razbiti stare plemenske zajednice. Sprovodili su vještu politiku postepenog romaniziranja u brdskim predjelima (prije svega najznačajnijih porodica starosjedelaca, vezujući ih za rimsku vlast) tolerišući male posjede, uvažavajući mišljenje malih posjednika i poštujući plemensko uređenje Ilira. Sjećanje na duge i uporne borbe sa Ilirima, uzrokovale su i to da je Rim vodio računa o osjetljivosti i raspoloženju domorodačkog stanovništva, uz strogo poštovanje oblasti (civitates) i granica pojedinih plemena .
Uređenje u Provinciji
uredi
Na čelu provincije Dalmacije, u Solinu(Salona), nalazio se legat „legatus Augusti pro preatore”, u čijim je rukama bila sva vojna i civilna vlast. Za finansijska pitanja i rukovođenje pojedinim privrednim granama, legat je imao svoje pomoćnike (comites, adsessores), kao i prokuratore.
Naronski konvent
urediTri sudsko administrativne oblasti u Dalmaciji, zvane konventi (conventus), osnovane su u Skadrinu (Scadrona), Solinu (Salona- administrativnom centru provincije Dalmacije) i Naroni (u Vidu, kod Metkovića, blizu ušća Neretve). Naroni su pripadala plemena Ilira sa područja današnje Crne Gore, gdje se nalazilo i jezgro nekadašnje ilirske države, a Plinije nabraja : Dokleate (sa 33 dekurije), Ardijeje (20dekurija), Labeate (pored Skadarskog jezera) i druga plemena. Teritorije plemena su nazivane župama (civitates), na čelu sa prefektom (preafectus) strancem-oficirom u momentu preuzimanja vlasti ili u slučaju nemira, a kasnije (po stabilizaciji prilika) prepositom (preapositus), domorocem (obično neki od principa -plemenskih prvaka) koji bi vremenom dobijao i rimsko građanstvo. Takođe, postojao je i savjet plemenskih prvaka — principa (principes). U vezi sa tim pominje se i plemensko vijeće Dokleata. Župe su bile sastavljene od dekurija.
Concilium (savjet) u Skadroni
urediDva savjeta u Dalmaciji, predstavljla su pomoćne administrativnu jedinicu u Provinciji. Savjet u Skadroni je bio nadležan i za treću dekuriju (Narona) .
Vojska
urediPoznato je da su u rimsko doba na teritoriji današnje Crne Gore bile stacionirane sljedeće legije: Legio I Adriutix, Legio VII Gemina, Legio XX Valeria Victrix, Legio XI Claudia Pia Fidelis, Legio IV Flavia Felix i Legio II Adiutrix. Na natpisima u Crnoj Gori se pominju samo: Legio I Adriutix (natpisi u Dokleji, kod Podgorice i „Municipiuma S”, kod Pljevalja) i Legio VII Gemina (natpis u Risnu). Legio I Adriutix je došla iz Mainca, oko 85-86. godine, smijenivši legiju IV Flaviu Felix (prešla u provinciju Meziju, na Dunavu).
Pominje se i. jedna pomoćna jedinica- auksilijarna trupa, imenom Cohors VIII voluntarium (sastavljena od nerimskog stanovništva iz drugih provincija). Iliri sa područja današnje Crne Gore su takođe služili u ovakvim pomoćnim vojnim jedinicama, ali van provincije Dalmacije. Tako je npr. Publije Lurije Moderat (Publius Lurius Moderatus) iz Risna, služio je u rimskoj floti u Raveni (u kojoj je bilo 40 % Dalmata). Na natpisima iz Crne Gore pominju se podoficiri (beneficiarii consulares). Dio ovih beneficijarija (oficira) bili su domoroci, kao što je to slučaj sa Publijem Elijem Fuscinom (Publius Aelius Fuscinus) iz Pljevalja ili Gaj Oktavije Lakonom (Caius Octavius Laco) iz Dokleje. Na natpisu u Pljevljima pominje se još jedan „domaći” rimski vojnik: Aurelije Maksim, sin Aurelija Vende. Od kraja I vijeka, Dalmacija postaje „provincia inermis” — bez legija, pa vojne jedinice igraju mnogo manju ulogu nego u podunavskim provincijama.
Naselja
urediKasteli (castellum) prvenstveno označavaju naselja domorodačkog stanovništva u provinciji Dalmaciji.
Konventi ili opida (oppida civium Romananorum) bila su naselja koloniziranih rimskih građana, doseljenih u Ilirik, odnosno kasniju provinciju Dalmaciju, među kojima se pominju: Rhiznium (Risan), Acruium (Bigovo), Butua-Butuanum (Budva) i Olcinium (Ulcinj). Sem Italika, u ovim gradovima postoji i veći broj trgovaca, Grka i orijentalaca, a razvijeno zanatstvo utiče na formiranje zanatskih kolegija. U njima postoji znatno veći broj robova nego u unutrašnjosti Provincije.
Municipiji su bili gradovi sa određenom samoupravom. Na teritoriji današnje Crne Gore značajni su bili: Doclea (Dokleja, kasnije Duklja, kraj Podgorice, u rimskom carskom dobu najznačajniji gradski centar područja današnje Crne Gore) i naselje (iz rimskog perioda nepoznatog imena) označeno kao „Municipium S”, u blizini Pljevalja (Komini), koga pojedinci identifikuju sa poznatim Spolonumom (Splonum). Postoji i mišljenje da se ovaj municipijum nalazio u Kolovratu, kod Prijepolja. Jedan od municipija se vjerovatno nalazio i oko Andrijevice i Berana. Ovi gradovi su rezultat postepenog prodiranja i rimske politike urbanizacije, iz primorja u unutrašnjost ovog dijela Provincije.
Putevi
urediU okviru rimske provincije Dalmacije, kojoj je pripadao predeo današnje Crne Gore, postojao je veći broj puteva, koji su do sada nepotpuno istraženi. Osim pojedinih nalaza antičkih miljokaza i fragmenata saobraćajnica, kao pouzdani podaci o trasi rimskih puteva mogu se uzeti istorijski izvori: Tabula Peuntigeriana (Pojtingerova tabla) iz IV—VI vijeka nove ere, Itinerarium Antonini, iz IV vijeka nove ere i takozvani " Ravenski geograf ".
Verski život
urediVerski život na području rimske provincije Dalacije bio je tokom prvih vekova obeležen prisustvm tri politeističke religije: ilirske, starogrčke i starorimske. Vremenom se na tim prostorima javljaju i pojedine orijentalne religije, kao što su mitraizam i judaizam, a potom i hrišćanstvo.
Pojava ranog hrišćanstva u rimskoj Dalmaciji vezuje za prve vekove hrišćanske istorije. Razvoj crkvenog uređenja na dalmatinskim prostorima može se u kontinuitetu pratiti od 3. veka. U većim gradovima rimske Dalmacije razvile su se lokalne episkopije, a najznačajnija među njima bila je episkopija u Saloni. Nakon uvođenja mitropolitskog sistema u 4. veku, episkopi Salone su kao crkveni poglavari glavnog provincijskog grada postali mitropoliti, sa nadležnošću nad svim episkopima u rimskoj Dalmaciji. Time je stvorena Salonitanska mitropolija, koja se nalazila pod jurisdikcijom drevne Rimske crkve. Početkom 7. veka, zajedno sa propašću antičke Salone razorena je i tamošnja mitropolija.[6][7]
Marcelinova i Nepotova Dalmacija
uredi
U vreme krize Zapadnog rimskog carstva sredinom 5. veka dolazi do jačanja lokalnih carskih upravitelja u pojedinim oblastima. Tako je i Dalmacija u periodu između 454. i 474. godine, a zatim ponovo između 475. i 481. godine imala gotovo samostalnu upravu. Rimski vojskovođa Marcelin se oko 454. godine učvrstio kao upravitelj Dalmacije, uz nominalno priznanje carske vlasti. Nakon njegove smrti (468), nasledio ga je rođak Julije Nepot, koji je 474. godine uspeo da postane zapadni rimski car, ali je već 475. godine svrgnut, nakon čega se povukao u Dalmaciju, gde je nastavio da valada do smrti 480. godine. Smrđu Ovida (481) koji je prigrabio vlast nakon ubistva Julija Nepota, samostalna uprava prestaje da postoji, a Dalmaciju osvaja Odoakar, koji je priključuje svojoj državi.[8]
Odoakarova i Teodorihova Dalmacija
uredi
U sklopu države kralja Odoakara, Dalmacija je nastavila da postoji kao provincija, koja je nastavila da funkcioniše po modelu rimske provinciske uprave. Takvo uređenje je opstalo i nakon ostogotskog osvajanja pokrajine oko 490. godine, pod zapovedništvom velikog ostrogotskog kralja Teodoriha. U sklopu države Ostrogota, Dalmacija je i dalje nastavila da postoji kao provincija kojom je upravljano po rimskom administrativnom modelu, a takvo stanje je vladalo sve do izbijanja vizantijsko-ostrogotskog rata (535).[6]
Jedan od najvećih istoriografskih problema u oblasti proučavanja crvenog života u antičkoj Dalmaciji predstavlja pitanje o autentičnosti izvesnih akata koji se odnose na navodno održavanje pojedinih crkvenih sabora u tom gradu u prvoj polovini 6. veka, za vreme ostrogotske vlasti. Prema tim aktima, koji su poznati samo na osnovu veoma poznih prepisa iz 15. veka, reč je o tkozvanim salonitanskim saborima koji se datuju u navodnu 530. i 533. godinu. U istoriografiji ne postoji saglasnost povodom pitanja o verodostojnosti pomenutih akata, a samim tim se otvorenim smatra i pitanje o istoričnosti navodnih sabora na koje se ti akti odnose.[9][10]
Justinijanova Dalmacija
uredi
Za vreme vladavine cara Justinijana I, Dalmacija je između 535. i 538. godine ušla u sastav istočnog rimskog, odnosno Vizantijskog carstva.[11]
Sredinom 6. veka, u Dalmaciju su počeli da upadaju Sloveni, a potom i Avari. Prema svedočenju Prokopija, Sloveni su 550. godine prodrli u unutrašnjost Dalmacije. Znatno opasniji bili su novopridošli Avari koji su, nakon osvajanja Sirmijuma (582), stvorili uslove za dalje prodiranje prema jadranskoj obali duž rimskog puta Sirmijum-Salona.[12]
Nakon smrti vizantijskog cara Mavrikija (602), otpočeo je masovni prodor Avara i Slovena, koji su prvo zapoeli unutrašnjost porvincije Dalmacije, a zatim su poharali i primorske oblasti. Oko 614. godine, postradala je i Salona. U to doba, za vreme vladavine cara Iraklija (610—641) dolazi do naseljavanja Srba i Hrvata u dalmatinskom zaleđu. Severozapadne delove provincije naselili su Hrvati, a ostatak Srbi. Oblast Hrvata prostirala se od Istre do Cetine, a oblast Srba od Cetine do Bojane. Preostalo starosedelačko stanovništvo (dalmatinski Romani) povuklo se u pojedina utvrđena primorska mesta, a takođe i na ostrva, nastavljjući da priznaje carsku vlast. Od tih ostataka nekadašnje prostrane provincije Dalmacije kasnije je formirana vizantijska arhontija, odnosno tema Dalmacija.[13][14]
Reference
uredi- ^ Mirković 1981a, str. 66-76.
- ^ Mirković 1981v, str. 89-105.
- ^ Ferluga 1957, str. 23-26.
- ^ Ferluga 1957, str. 38-41.
- ^ Kovačević 1981, str. 109-124.
- ^ a b Ferluga 1957.
- ^ Dragojlović 1989, str. 211-226.
- ^ Ferluga 1957, str. 23.
- ^ Klaić 1967.
- ^ Dodig & Škegro 2008, str. 9-22.
- ^ Ferluga 1957, str. 24-26.
- ^ Ferluga 1957, str. 38.
- ^ Ferluga 1957, str. 39-41.
- ^ Stanković 2000, str. 67-85.
Literatura
uredi- Goldstein, Ivo (1992). Bizant na Jadranu od Justinijana I. do Bazilija I. Zagreb: Zavod za hrvatsku povijest.
- Gračanin, Hrvoje (2005). „Ilirik u Marcelinovoj Kronici: Kronika komesa Marcelina kao izvor za društvenu i gospodarsku povijest te ekohistoriju kasnoantičkog Ilirika”. Ekonomska i ekohistorija. 1: 9—36.
- Gračanin, Hrvoje; Škrgulja, Jana (2016). „Etnički identiteti u južnoj Panoniji i Dalmaciji u Justinijanovo doba”. Povijesni prilozi. 50: 9—46. Arhivirano iz originala 17. 12. 2018. g. Pristupljeno 20. 06. 2020.
- Gračanin, Hrvoje (2015). „Late Antique Dalmatia and Pannonia in Cassiodorus’ Variae”. Povijesni prilozi. 49: 9—80.
- Gračanin, Hrvoje (2016). „Late Antique Dalmatia and Pannonia in Cassiodorus’ Variae (Addenda)”. Povijesni prilozi. 50: 191—198.
- Dodig, Radoslav; Škegro, Ante (2008). „Akti crkvenih sabora održanih 530. i 533. u Saloni”. Povijesni prilozi. 35: 9—22.
- Dragojlović, Dragoljub (1989). „Crkvene prilike u Dalmaciji od razaranja Salone do obnove Splitske nadbiskupije”. Balcanica. 20: 211—226.
- Zečević, Nada (2002). Vizantija i Goti na Balkanu u IV i V veku. Beograd: Vizantološki institut SANU.
- Klaić, Nada (1967). Historia Salonitana Maior. Beograd: Naučno delo.
- Kovačević, Jovan I. (1981). „Doseljenje Slovena na Balkansko poluostrvo”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 109—124.
- Maksimović, Ljubomir (1964). „O vremenu dolaska Neretljana na dalmatinska ostrva”. Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu. 8 (1): 145—152.
- Mirković, Miroslava (1981a). „Rimsko osvajanje i organizacija rimske vlasti”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 66—76.
- Mirković, Miroslava (1981b). „Ekonomsko-socijalni razvoj u II i III veku”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 77—88.
- Mirković, Miroslava (1981). „Centralne balkanske oblasti u doba poznog carstva”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 89—105.
- Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies.
- Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta.
- Ostrogorski, Georgije (1970). Vizantija i Sloveni. Beograd: Prosveta.
- Papazoglu, Fanula (1969). Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba: Tribali, Autarijati, Dardanci, Skordisci i Mezi. Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine.
- Papazoglu, Fanula (1978). The Central Balkan Tribes in pre-Roman Times: Triballi, Autariatae, Dardanians, Scordisci and Moesians. Amsterdam: Hakkert.
- Stanković, Vlada (2000). „Idejna načela Konstantina Porfirogenita i dalmatinski Romani”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 38 (1999-2000): 67—85.
- Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98.
- Ferluga, Jadran (1957). Vizantijska uprava u Dalmaciji. Beograd: Naučno delo.
