Građansko pravo

Građansko pravo je porodica pravnih grana koje regulišu imovinske i neimovinske odnose povodom stvari, činidbi, ljudskih radnji i tvorevina uma na osnovu načela autonomije volje, prenosivosti prava i obaveza, pravne jednakosti, zaštite na privatni zahtjev i imovinske sankcije. Sveukupno, razlikuju se: UVOD U GRAĐANSKO PRAVO, OPŠTI DIO GRAĐANSKOG PRAVA I POSEBNI DIJELOVI (obligaciono, stvarno, porodično, nasljedno, intelektualno, radno, lično, trgovinsko).

Pojam

Pravo (kao pravna nauka) se uopšteno deli na privatno i javno pravo. Građansko pravo je deo privatnog prava koji izučava i uređuje subjektivna građanska prava i građanskopravne odnose, kao i položaj subjekata u tim odnosima. Građansko pravo je suprotno javnom pravu, jer je njegova osnovna karakteristika jednakost stranaka i ravnopravnost njihovih volja. Kod javnog prava postoji odnos subordinacije (potčinjavanja), jer jedna strana - država (odnosno neki njen organ) naređuje, dok drugi subjekt tome mora da se pokorava (tipičan primer je poresko pravo - koliki porez razreže poreska uprava, toliko mora da se plati). U privatnom pravu, čak i kada se kao jedna od strana ugovornica pojavljuje država (npr. kupuje zemljište od privatnog vlasnika), obe strane imaju potpuno jednaka prava.

Inače, nekada je građansko pravo bila veoma široka oblast i gotovo se poklapala sa privatnim pravom, ali se kasnije, sa većim uplitanjem države u neke oblasti, počinju da izdvajaju nove pravne grane. Tako da privatno, pored građanskog, čine i trgovinsko, menično i čekovno pravo i pravo osiguranja. Pored njih iz građanskog prava izdvojile su se i neke druge pravne grane, kao što su radno, stambeno, autorsko, pa i porodično pravo koje imaju tendenciju da „pobegnu“ iz oblasti privatnog u javno pravo.

Osnovna načela

Iako o ovom pitanju važi ona narodna „koliko ljudi, toliko ćudi“, pa svaki autor nabraja posebna načela, ipak je moguće izdvojiti 3 načela oko kojih ne postoji nikakav spor. To su:

privatna autonomija
savesnost i poštenje
imovinska odgovornost

Privatna autonomija ili autonomija volje je filozofska kategorija čiji su značaj naglašavali mislioci, počev od Sokrata i Aristotela, preko Huga Grocijusa, pa do filozofa-prosvetitelja: Voltera, Rusoa, Monteskjea. Autonomija volje se definiše kao samoodređenje čoveka kao individue koja predstavlja osnov svakog društva. Volja ovakvog čoveka ima kreativnu moć i ona je pretpostavka postojanja osnovih građanskopravnih instituta. Iz ovog načela proizlaze vrlo značajne pravne posledice: ravnopravnost stranaka, prenosivost subjektivnih prava, sloboda da se zaključuju ugovori, slobodan izbor saugovornika, slobodan izbor sadržine ugovora, itd.

Savesnost i poštenje je drugi fundamentalni princip građanskog prava. On predstavlja protivtežu autonomije volje i koriguje je, odnosno ograničava. Ograničenje privatne autonomije je potrebno, jer bi inače apsolutna sloboda u odlučivanju jedne strane neminovno dovela drugu stranu u potčinjen položaj. Savesnost i poštenje su plod moralizacije, ondosno socijalizacije prava i prisutni su, maltene, u svim pravnim sistemima. Ideja ovog načela je da se pruži pojačana pravna zaštita onoj strani koja ga se pridržava, na teret nesavesne/nepoštene strane.

Imovinska odgovornost (ili imovinska sankcija) predstavlja kamen temeljac modernog građanskog prava. Naime u starom i srednjem veku (pa čak i na početku novog veka) nije postojala svest o imovinskoj odgovornosti, već se pravo temeljilo na personalnoj odgovornosti. Princip personalne odgovornosti kaže: „Ako si nekom dužan, i nemaš para da vratiš dug - ili ostaneš bez nekog dela tela, ili ideš u ropstvo, sve dok ne vratiš taj dug“. Zato se i najvećim dostignućem starovekovnih zakonika (npr. Hamurabijevog) smatra upravo zabrana dužničkog ropstva. Za razliku od personalne, imovinska odgovornost omogućava poveriocu da svoj dug naplati iz imovine dužnika (razume se da mora da mu ostavi minimum sredstava za život). Koliko je ovo načelo važno vidi se iz našeg Zakona o obligacionim odnosima (koji sadrži najvažnije opšte institute građanskog prava). ZOO nabraja veliki broj načela, ali ne i načelo imovinske odgovornosti, jer je ono toliko ušlo u pore pravnog sistema, da se podrazumeva i uopšte ne dovodi u pitanje.

Naziv

Termin građansko pravo potiče iz rimskog prava i već dve hiljade godina se koristi za označavanje one grane prava koja reguliše imovinske odnose između pojedinaca u društvu koje ima robno-novčanu privredu. Ali nije uvek bilo tako. U Rimu se ova grana prava označavala kao „privatno pravo“, dok se naziv „građansko“ (nasuprot „univerzalnom pravu") koristi da označi pravo (čitav pravni sistem) koji je dostupan samo rimskim građanima. Kada je, 212. godine, imperator Karakala, po pravima, izjednačio sve podanike Carstva, naziv „građansko“ je postao obesmišljen, jer su sada svi bili ravnopravni, pa se sve više počinje da koristi u današnjem kontekstu. Kasnije su ovaj naziv prihvatili prvi moderni građanski zakonici, pa je i naziv ostao takav do dana današnjeg. Sinonimi za „građansko pravo“ su: „buržoasko“, „imovinsko“, „privatno“, „civilno“...

Sistematika

Što se tiče sistematike građanskog prava, postoje dva rešenja. Jedno je ponudio još rimski pravnik Gaj, pa se ova sistematika naziva Gajeva (još i Institucionalna i Triparticija). Drugo rešenje je ono koje su razvili nemački pravnici tokom 19. veka, a naziva se Pandektna sistematika. Prema Gajevoj sistematici sve pravo koje postoji se odnosi na stvari, lica i radnje (res, personae, actionem). U pravo koje se odnosi na stvari spadaju: stvarno pravo, obligaciono pravo i nasledno pravo. U pravo koje se odnosi na osobe spadaju statusno i porodično pravo, a u ono koje se odnosi na radnje spada parnični postupak. Pandektna sistematika deli građansko pravo na 5 delova: opšti deo, stvarno, obligaciono, nasledno i porodično pravo.

Posle Prvog svetskog rata, stvaranjem Sovjetskog Saveza nastaje novi pravni sistem - socijalistički, koji zbog svojih specifičnih pogleda na porodicu i vaspitanje omladine počinje da pridaje veoma veliki značaj porodičnom pravu, što je uticalo na njegov nagli razvoj i izdvajanje u posebnu pravnu granu. Slične tendencije primećuju se i na Zapadu (npr. osnivanje posebnih administrativnih organa koji brinu o porodici, pa čak i zasebnih porodičnih sudova), na šta je zapadna pravna teorija odgovorila reorganizacijom Građanskog prava koje sada prerasta u porodicu pravnih grana. Ovo je svakako bilo teorijski opravdano, ali će u daljoj budućnosti ići na ruku tendenciji kontinuiranog izdvajanja „zrelih“ pravnih grana, kao što su npr. stvarno ili obligaciono pravo.

Izvori prava

Pod izvorima prava podrazumevaju se one činjenice koje presudno utiču na stvaranje prava. Izvori prava se uopšteno dele na materijalne i formalne izvore.

Materijalni izvori su sve one društvene činjenice i snage koje dovode do stvaranja prava (klasna borba, biološko-društveni, ekonomski, politički. kulturni i drugi odnosi).

Formalni izvori podrazumevaju formu u kojoj država donosi pravne norme. Prema tradicionalnoj podeli, formalni izvori prava su: zakon i podzakonski akt, običaj, sudska praksa i pravna nauka.

Neki autori (npr. Radomir Lukić) ovoj dvodeobi pridodaju i vrednosne izvore prava. Vrednosni ili idejni izvori prava su društvene vrednosti iz kojih „izvire“ pravo. U suštini, oni i nisu pravi izvori, jer oni samo osmišljavaju, odn. daju ideološku podlogu postojećim pravnim normama. To su npr. socijalizam, fašizam, demokratija, pravna država, itd. Nauka koja proučava vrednosti naziva se aksiologija.

Za građansko, pa i celokupno pravo (naravno u evropsko-kontinentalnom pravnom sistemu) relevantni su samo formalni izvori i to samo zakon (ili zakonik), a ostali izvori samo izuzetno. U našem pravu, pošto ne postoji jedinstven građanski zakonik, kao relevantni izvori pojavljuje se 4 zakona: Zakon o obligacionim odnosima - ZOO iz 1978, Zakon o osnovama svojinskopravnih odnosa - ZOSOPO iz 1980, Zakon o nasleđivanju - ZON iz 1995. i Porodični zakon - PZ iz 2005. godine.

Običaj se u današnjem pravu ređe pojavljuje kao izvor prava. U staroj Jugoslaviji, u vreme kada obligacioni odnosi nisu bili regulisani zakonom, primenjivale su se uzanse, odnosno trgovački običaji. ZOO je kasnije u svoj integralni tekst inkorporisao sve odredbe koje su postojale u tzv. Opštim uzansama za promet robe, tako da je područje njihovog regulisanja znatno ograničeno. Što se tiče ostalih pravnih grana u okviru građanskopravne porodice, samo je Zakon o braku i porodičnim odnosima (u SFRJ) sadržavao odredbe (i to jednu jedinu) koja je omogućavala primenu običaja pre pisanog prava. Ta je odreba dozvoljavala sklapanje braka između braće i sestara od stričeva (tetki, ujaka), ako postoji takav običaj, a inače je to bilo zabranjeno. To je bio ustupak katoličkim krajevima SFRJ, jer je sklapanje braka između tih srodnika uobičajeno i dozvoljeno od strane Katoličke crkve.

Sudska praksa predstavlja primenu, a ne stvaranje prava, te tako ne može da bude ni izvor prava. Međutim, postoje i neki izuzeci. Npr. u bivšoj Jugoslaviji, posle Drugog svetskog rata, ukinuti su svi pravni propisi Kraljevine Jugoslavije, ali je ostavljena mogućnost da se primenjuju kao pravna pravila ako nisu u suprotnosti sa socijalističkim poretkom, vrednostima, Ustavom i kasnije donetim zakonima. O njihovoj primeni odlučivale su sudije i na taj način popunjavali pravne praznine, te faktički stvarali pravo. Njihove odluke su kasnije inkorporisane u odgovarajuće zakone koji su donošeni. Drugi izuzetak je taj da se, pri sudovima, održavaju zajedničke sednice i donose uputstva i razne odluke, koje služe racionalizaciji i efikasnosti u odlučivanju sudova. Naime, niži sudovi nisu obavezni da donose odluke koje su u skladu sa odlukama viših sudova, ali time se povećava rizik da njihova odluka bude poništena od strane višeg suda. Zbog toga niži sudovi izbegavaju da donose odluke koje su suprotne uobičajenima, tako da faktički odluke viših sudova postaju izvor prava. Naročito se to odnosi na Uputstva Vrhovnog suda. Naravno, sve ovo važi samo za evropsko-kontinentalni sistem. U anglosaksonskom pravnom sistemu sudska odluka je glavni i najvažniji izvor prava.

Što se tiče pravne nauke ona nije izvor prava, jer mišljenja uglednih pravnika ne obavezuju. Suprotan slučaj je postojao u rimskom i, kasnije vizantijskom pravu gde su mišljenja najpoznatijih pravnika bila i te kako značajan izvor prava.

Literatura

Lukić, Košutić - „Uvod u pravo“. . Београд. 2004. ISBN 978-86-7630-014-3.
Stojanović, Antić - „Uvod u Građansko pravo“. . Београд. 2004. ISBN 978-86-7630-017-4.
Stojčević - „Rimsko privatno pravo“, Beograd 1985