Gračanički srez

Gračanički srez
Gračanički srez
1. avgust 1919.—31. decembar 1959.
Glavni grad	Priština
Zemlja	Kraljevina Jugoslavija; FNR Jugoslavija;
Događaji
Status	bivši srez
Istorija
• Uspostavljeno	1. avgust 1919.
• Ukinuto	31. decembar 1959.
Prethodnik
	Prištinski srez

Gračanički srez je bio administrativno-teritorijalna jedinica u Kraljevini Jugoslaviji i FNR Jugoslaviji.

Istorija

Podela Kraljevine Srbije na srezove, prema stanju iz 1914. godine.

Kraljevina Srbija

Proterivanjem osmanske vlasti i oslobođenjem Stare Srbije u jesen 1912. godine započeo je proces uspostavljanja novih vlasti Kraljevine Srbije u oblastima Raške, Kosova, Metohije i Vardarske Makedonije.^[1] Izgradnja novih administrativno-teritorijalnih struktura odvijala se postepeno, u periodu između 1912. i 1915. godine.^[2]

Srez se prvi put kao Gračanski pominje u Predlogu Zakona o prisajedinjenju Stare Srbije Kraljevini Srbiji i o upravi u njoj. Ministarstvo unutrašnjih dela Kraljevine Srbije uputilo je Narodnoj skupštini 25. decembra 1913. godine sa mišljenjem Državnog saveta, ovaj predlog zakona na usvajanje.^[3]^[4] Srez bi pripadao Kosovskom okrugu sa sedištem u Prištini.^[5] Narodna skupština nije stigla da glasa o predlogu do izbijanja Prvog svetskog rata, a za vreme rata predlog nije stavljen na dnevni red.^[6]

Kraljevina Jugoslavija

Regent je 30. juna 1919. godine ukazom naredio da Ustav i svi zakoni Kraljevine Srbije stupe na snagu u oblastima prisajedinjenim Srbiji i Crnoj Gori nakon Balkanskih ratova 1. avgusta iste godine.^[7]

Uredbom o podeli zemlje na oblasti 26. aprila 1922. godine bilo je uređeno da sedište sreza bude u Prištini, a srez se nalazi u okviru Kosovske oblasti. Administrativna podela uvedena Uredbom o podeli zemlje je ostala na snazi do 1929. godine i zavođenja diktature.^[8]

Zakon o nazivu i podeli kraljevine na upravna područja, koji je donesen 3. oktobra 1929. godine i Oktroisani ustav 3. septembra 1931. godine su i dalje utvrđivali postojanje srezova, pa je tako i Gračanički srez nastavio da postoji. Umesto dotadašnje podele na oblasti, uvedena je podela na banovine. Gračanički srez je pripao Vardarskoj banovini.^[9]

FNR Jugoslavija

Podela Narodne Republike Srbije na oblasti i srezove.

Nakon uspostavljanja komunističkog poretka i novih organa vlasti 1944. godine, zadržan je srez kao jedna od upravnih jedinica.^[10] Srezovi će se u NR/SR Srbiji ukidati postepeno do 1967. godine.

U Autonomnoj Kosovsko-metohijskoj oblasti 31. decembra 1959. prestali su da postoje srezovi, čime se ukida i Gračanički srez.^[11]^[12]

Donošenjem Ustavnog zakona o ukidanju srezova u Socijalističkoj Republici Srbiji, 31. marta 1967. godine se potpuno ukidaju srezovi u Srbiji.^[13]^[14]

Stanovništvo

Popis stanovništva iz 1921. godine


Verski sastav stanovništva opština koje pripadaju srezu prema popisu iz 1921.^[15]
	Ukupno:	Pravoslavci	Rimokatolici	Grko-katolici	Muslimani	Drugih	Bez konfesija i nepozano
Gračanica	1.856	1.241			615
Dobrotin	2.830	856	17		1.957
Donja Brnjica	1.848	194			1.654
Donja Gušterica	1.506	1.245		2	259
Janjevo (v.)	2.597	22	1.784		791
Kojilovica	1.536	243	1		1.292
Komoran	1.660				1.660
Laplje Selo	2.173	1.583			590
Lepina	1.495	466			1.029
Lipljan (v.)	3.197	1.403	2		1.792
Matičane	1.823	176			1.647
Obilić	852	207			645
Radevo	1.347	224	1		1.122
Sedlare	2.146	0			2.146
Crkvena Vodica	2.087	455			1.632
	28.953	8.315 (28.72%)	1.805 (6.23%)	2 (0.01%)	18.831 (65.04%)

Popis stanovništva sreza po veroispovesti iz 1921. godine, pokazao je da Evangelista i Jevreja u Gračaničkom srezu nema.^[15]

Zastupljenost stanovništva sreza po maternjem jeziku prema popisu iz 1921.^[16]
	Srba ili Hrvata	Rusa	Mađara	Arnauta	Turaka	Rumuna, Cincara	Ostali i nepoznatno
Gračanica	1.231	1	1	560	1		62
Dobrotin	870			1.913	9	6	32
Donja Brnjica	194			1.654
Donja Gušterica	1.204			220	12		70
Janjevo (v.)	1.717		1	496	287	8	88
Kojilovica	244			1.289			3
Komoran	1			1.630			29
Laplje Selo	1.584			499	12		78
Lepina	466			978	8		43
Lipljan (v.)	1.401	1		1.717	13	17	48
Matičane	176			1.647
Obilić	202			610	36		4
Radevo	225			1.105			17
Sedlare				2.127			19
Crkvena Vodica	458			1.593			36
Ukupno : 28.953	9.973 (34.45%)	2 (0.01%)	2 (0.01%)	18.038 (62.30%)	378 (1.31%)	31 (0.11%)	529 (1.83%)

Popis stanovništva sreza po maternjem jeziku iz 1921. godine, pokazao je da Slovenaca, Čehoslovaka, Rusina(Rutena i Malorusa), Poljaka, Nemaca, Italijana, Francuza, Engleza u Gračaničkom srezu nema.^[16]

Popis stanovništva iz 1931. godine

Gračaničkom srezu je 1931. godine pripadalo 8 opština:

Devet Jugovića
Goleš
Gornja Drenica
Gračanica
Janjevo
Lipljan
Obilić
Priština

Prethodni rezultati popisa objavljeni su već 1931. godine manjom publikacijom od 30 strana koja je imala za cilj da u što kraćem roku informiše merodavne vlasti i ustanove o privremeno utvrđenom broju domaćinstava i prisutnog stanovništva, po banovinama i srezovima.^[17]

Zastupljenost stanovništva sreza po maternjem jeziku prema popisu iz 1931.‍^[18]

srpski, hrvatski, slovenački, makedonski	24.594	42,51%
arnautski	23.845	41,21%
mađarski	106	0,18%
nemački	63	0,18%
ostali slovenski	248	0,43%
ostali	9.002	15,56%
Ukupno: 57.858

Verski sastav stanovništva sreza prema popisu iz 1931.


Verski sastav stanovništva opština koje pripadaju srezu prema popisu iz 1931.^[19]
	Pravoslavci	Rimokatolici	Evangelisti	Ostali hrišćani	Muslimani	Drugi, bez konfesije i ostali
Devet Jugovića	1.497	5		11	3.713
Goleš	2.567	20	4	23	3.110
Gornja Drenica	528	2			5.023
Gračanica	2.958	3			2.736
Janjevo	1.959	2.155			2.458
Lipljan	3.569	46	49	18	2.628	3
Obilić	3.129	113		15	3.158
Priština	5.703	681	8	11	9.585	370
Ukupno : 57.858	21.910 (37.87%)	3.025 (5.23%)	61 (0.11%)	78 (0.13%)	32.411 (56.02%)	373 (0.64%)

Verski sastav stanovništva sreza prema popisu iz 1931.‍^[19]

Muslimani	32.411	56,02%
Pravoslavci	21.910	37,87%
Katolici	3.025	5,23%
Evangelisti	61	0,11%
Ostali hrišćani	78	0,13%
Drugi, bez konfesije i ostali	373	0,64%
Ukupno: 57.858

Popis stanovništva iz 1948. godine

Procenat Srba po srezovima i gradovima prema popisu iz 1948.

Gračaničkom srezu su 1948. godine pripadale 13 teritorijalne celine: Besinje, Gračanica, Devet Jugovića, Donje Dobrevo, Kačikol, Komorane, Kosovo Polje, Laplje Selo, Lukare, Marevce, Miloševo, Obilić i Slivovo.^[20]

Etnički sastav stanovništva sreza prema popisu iz 1948.‍^[21]

Šiptari	23.851	63,86%
Srbi	11.183	29,94%
Crnogorci	1.029	2,76%
Cigani	903	2,42%
Nemci	133	0,36%
Hrvati	56	0,15%
Rusi	27	0,07%
Makedonci	27	0,07%
Slovenci	24	0,06%
Bugari	3	0,01%
Česi	3	0,01%
Mađari	3	0,01%
Rusini i Ukrajinci	2	0,01%
Rumuni	1	0,01%
neopredeljeni muslimani	55	0,15%
ostali nepoznato	49	0,13%
Ukupno: 37.348

Popis stanovništva iz 1953. godine

Etnički sastav stanovništva NR Srbije po srezovima i gradovima prema popisu iz 1953.

Zastupljenost stanovništva sreza po narodnosti prema popisu iz 1953. ^[22]
	Srbi	Hrvati	Slovenci	Makedonci	Crnogorci	Jugosloveni - neopredeljeni	Šiptari	Turci	ostali Sloveni	ostali nesloveni
Devet Jugovića	1.433	5		14	26	1	2.365	137		1
Donje Dobrevo	484				189	6	2.445	8		11
Gračanica	4.269	57	5	3	115	7	534	7	9	124
Kačikol	52				111	3	4.168	38		11
Komoran	192				31	1	4.480	8		56
Kosovo Polje	2.451	33	48	15	254	12	618	8	1	112
Lukare	183				23	4	3.156	13
Marevce	24	5			9	8	2.941	107	2	5
Mramor	6					4	2.589	73
Obilić	2.498	46	17	22	344	105	3.622	25	18	425
Slivovo	670				4		792	72
Veliki Belaćevac	621				78	4	2.090		1	83
Ukupno : 45.641	12.883 (28.23%)	146 (0.32%)	70 (0.15%)	54 (0.12%)	1.184 (2.59%)	155 (0.34%)	29.794 (65.28%)	496 (1.09%)	31 (0.07%)	828 (1.81%)

Prema popisu stanovništva iz 1953. godine u Gračaničkom srezu nije bilo Bugara i Vlaha.

Obrazovanje

Pismenost stanovništva po polu i starosti u 1931. godini

Prema popisu stanovništva iz 1931. godine, u Gračaničkom srezu procenat nepismenih je natpolovičan. Procenat nepismenosti žena od 11 godina starosti i više je bio visok i iznosio je 86.2%, iako su se kao pismene smatrale i one žene koje su polupismene^[a]. Kod muškaraca od 11 godina starosti i više nepismenost je iznosila 60.6%.

Nedovoljan broj osnovnih škola i prema tome njihova velika udaljenost naročito u brdskim, retko naseljenim, krajevima, kao i patrijarhalna shvatanja starijih generacija o potrebi školovanja, naročito ženske dece, verski obziri i drugi uzroci koji se svi svode na to da ženskoj deci pismenost nije potrebna kao muškoj, doveli su do toga, da je žensko stanovništvo u prosvetnom pogledu daleko izostalo iza muškog.^[23]

Pismenost stanovništva sreza po polu i starosti prema popisu iz 1931.^[24]
	m	ž
60+	252 (12.6%)	25 (1.2%)
40-59	1.149 (31.2%)	260 (6.1%)
20-39	4.037 (46%)	1.175 (14.5%)
11-19	2.301 (44.4%)	1.160 (26%)
Prosek :	39.4%	13.8%

Nepismenost stanovništva sreza po polu i starosti prema popisu iz 1931.^[24]
	m	ž
60+	1.747 (87.4%)	2.104 (98.8%)
40-59	2.530 (68.8%)	3.976 (93.9%)
20-39	4.742 (54%)	6.933 (85.5%)
11-19	2.880 (55.6%)	3.308 (74%)
Prosek :	60.6%	86.2%

Napomene

^ Pod polupismenim se smatralo stanovništvo koje samo zna da čita, a ne zna da piše.

Reference

^ Jagodić 2013a.
^ Jagodić 2013b, str. 141-167.
^ Jagodić 2010, str. 40.
^ Vučković 2013, str. 157.
^ Vučković 2013, str. 159.
^ Ristanović 2012, str. 178.
^ Jagodić 2010, str. 43.
^ Ristanović 2012, str. 186-188.
^ Ristanović 2012, str. 189-191.
^ Petranović 1998, str. 230.
^ Milosavljević 2015, str. 279.
^ Đurđev 2007, str. 16.
^ Sl. glasnik 53/1966 od 31.12. 1966. godine
^ Milosavljević 2015, str. 410.
^ ^a ^b Opšta državna statistika 1932, str. 98.
^ ^a ^b Opšta državna statistika 1932, str. 99.
^ Andrejka 1938c, str. III.
^ Pretsedništvo ministarskog saveta 1931, str. 5.
^ ^a ^b Andrejka 1938a, str. 100.
^ Savezni zavod za statistiku 1954, str. 343.
^ Savezni zavod za statistiku 1954, str. 344.
^ Savezni zavod za statistiku 1959.
^ Andrejka 1938b, str. VI.
^ ^a ^b Andrejka 1938b, str. 102.

Literatura

Jagodić, Miloš (2010). Uređenje oslobođenih oblasti Srbije 1912—1914: Pravni okvir. Beograd: Istorijski institut.
Jagodić, Miloš (2013a). Novi krajevi Srbije (1912—1915). Beograd: Filozofski fakultet.
Jagodić, Miloš (2013b). „Administrativna podela novih krajeva Srbije 1912-1914”. Kosovsko-metohijski zbornik. 5: 141—167.
Ristanović, Petar (2012). „Administrativne promene na prostoru Stare Srbije 1912-1941” (PDF). Baština. 32: 171‒194.
Petranović, Branko (1998). Istoriografske kontroverze. Beograd: Službeni list SRJ.
Vučković, Vladimir D. (2013). Pravni položaj krajeva prisajedinjenih Srbiji posle Balkanskih ratova 1912-1913 (Teza) (na jeziku: srpski). Beograd.
Milosavljević, Bogoljub (2015). Dva veka lokalne samouprave u Srbiji : razvoj zakonodavstva (1804-2014) (PDF) (na jeziku: srpski). Beograd: SKGO. ISBN 978-86-88459-35-8.
Đurđev, Aleksandar (2007). „Lokalna samouprava u Srbiji” (PDF). Zbornik radova Pravnog fakulteta u Novom Sadu. Pravni fakultet Univerziteta u Novom Sadu (1-2): 7—20.
Definitivni rezultati popisa stanovništva : od 31 januara 1921 god. (PDF) (na jeziku: srpski). Sarajevo: Opšta državna statistika. 1932.
Andrejka, Rudolf (1938c). Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31 marta 1931 godine. Knj. 1, Prisutno stanovništvo , broj kuća i domaćinstva (PDF) (na jeziku: srpski i francuski). Beograd: Opšta državna statistika.
Andrejka, Rudolf (1938a). Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31 marta 1931 godine. Knj. 2, Prisutno stanovništvo po veroispovesti (PDF) (na jeziku: srpski i francuski). Beograd: Opšta državna statistika.
Andrejka, Rudolf (1938b). Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31 marta 1931 godine. Knj. 3, Prisutno stanovništvo po pismenosti i starosti (PDF). Opšta državna statistika.
Prethodni rezultati popisa stanovništva od 31 marta 1931 godine u Kraljevini Jugoslaviji (PDF) (na jeziku: srpski). Beograd: Pretsedništvo ministarskog saveta. 1931.
Konačni rezultati popisa stanovništva od 15 marta 1948 godine. Knj. 9, Stanovništvo po narodnosti (PDF) (na jeziku: srpski). Beograd: Savezni zavod za statistiku. 1954.
Narodnost i maternji jezik : popis stanovništva 1953. Knj. 8 : podaci za srezove prema upravnoj podeli u 1953 godini (na jeziku: srpski). Beograd: Savezni zavod za statistiku. 1959.

[23] Pod polupismenim se smatralo stanovništvo koje samo zna da čita, a ne zna da piše.

[FOOTNOTEЈагодић2013а-1] Jagodić 2013a.

[FOOTNOTEЈагодић2013б141-167-2] Jagodić 2013b, str. 141-167.

[FOOTNOTEЈагодић201040-3] Jagodić 2010, str. 40.

[FOOTNOTEВучковић2013157-4] Vučković 2013, str. 157.

[FOOTNOTEВучковић2013159-5] Vučković 2013, str. 159.

[FOOTNOTEРистановић2012178-6] Ristanović 2012, str. 178.

[FOOTNOTEЈагодић201043-7] Jagodić 2010, str. 43.

[FOOTNOTEРистановић2012186-188-8] Ristanović 2012, str. 186-188.

[FOOTNOTEРистановић2012189-191-9] Ristanović 2012, str. 189-191.

[FOOTNOTEПетрановић1998230-10] Petranović 1998, str. 230.

[FOOTNOTEМилосављевић2015279-11] Milosavljević 2015, str. 279.

[FOOTNOTEЂурђев200716-12] Đurđev 2007, str. 16.

[13] Sl. glasnik 53/1966 od 31.12. 1966. godine

[FOOTNOTEМилосављевић2015410-14] Milosavljević 2015, str. 410.

[FOOTNOTEОпшта_државна_статистика193298-15] Opšta državna statistika 1932, str. 98.

[FOOTNOTEОпшта_државна_статистика193299-16] Opšta državna statistika 1932, str. 99.

[FOOTNOTEАндрејка1938цIII-17] Andrejka 1938c, str. III.

[FOOTNOTEПретседништво_министарског_савета19315-18] Pretsedništvo ministarskog saveta 1931, str. 5.

[FOOTNOTEАндрејка1938а100-19] Andrejka 1938a, str. 100.

[FOOTNOTEСавезни_завод_за_статистику1954343-20] Savezni zavod za statistiku 1954, str. 343.

[FOOTNOTEСавезни_завод_за_статистику1954344-21] Savezni zavod za statistiku 1954, str. 344.

[FOOTNOTEСавезни_завод_за_статистику1959-22] Savezni zavod za statistiku 1959.

[FOOTNOTEАндрејка1938бVI-24] Andrejka 1938b, str. VI.

[FOOTNOTEАндрејка1938б102-25] Andrejka 1938b, str. 102.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[a]

[23]

[24]