Jelašnička reka
Jelašnička reka je leva pritoka Nišave i u nju se uliva nizvodno od Sićevačke klisure, na 31. rečnom kilometru, na 213 m n.v. Kao deo njene rečne doline je Jelašnička klisura nastala intenzivnim vertikalnim usecanjem njenog vodenog toka u krečnjačku stensku masu, zapadnih ogranaka Suve planine.[1]
| Jelašnička reka | |
|---|---|
 Jelašnička reka u istoimenoj klisuri | |
| Opšte informacije | |
| Dužina | 13,36 km |
| Basen | 55,01 km2 |
| Sliv | Crno more |
| Plovnost | nije plovna |
| Vodotok | |
| Izvor | Bojanine vode |
| V. izvora | 751 m |
| Ušće | Nišava |
| Geografske karakteristike | |
| Država/e |  Srbija |
| Naselja | Niška Banja |
Njen sliv se nalazi se u gradskoj opštini Niška Banja na području grada Niša u Nišavskom upravniom okrugu, između naselja Jelašnica (severno) i naselja Čukljenik (južno). Udaljena je 14 km istočno od Niša i 3 km od Niške Banje. Duga je oko 13,36nbsp;km, a njenom dolinom se kreće put koji spaja Nišku kotlinu sa naseljima i turističkom destinacijom Bojanine vode na severozapadnim obroncima Suve planine.
Jelašnička reka zajedno saistoimenom klisurom od 1995. ima status „Park prirode I kategorije zaštite“, kao prirodno dobro Republike Srbije od izuzetnog značaja, u cilju očuvanja prirodnih vrednosti i endemskih i subendemskih vrsta biljaka,[2] koje su pronađene u njenom slivu.[3][4]
Nazivi
urediJelašnička reka pored ovog naziva, ima i drugi naziv – Studena, koji je dobila po selima Gornja i Donja Studena kroz koja jednim svojim delom protiče.
Geografske odlike sliva
uredi- Izvor i sastavnice
Jelašnička reka izvire u podnožju Suve planine, na porostoru gde se sustiče više kratkih vodotokova, koji nakon sajanja formiraju dve glavne sastavnice koje se potom spajaju u Gornjoj Studeni, nekoliko stotina metara ispod izvora Bojanine vode, na nadmorskoj visini od 751 metra, i čine stalni tok Jelašničke reke (koji se prema topografskim kartama označen pod nazivom Reka).[5]
- Dužina, površina toka i rečna mreža
Dužina toka Jelašničke reke iznosi 13,36 km, a površina sliva je 55,01 km². Gustina njene rečne mreže je prilično velika i iznosi 1,74 km/km², od čega je oko jednu polovinu mreže čine stalni tokovi.[5]
U gornjem delu sliva Jelašničke reke gustina rečne mreže je velika, ali su pritoke kratka i često periodičnih tokova (u sušnom periodu).
Jelašničke reke u selu Čukljenik, sa leve strane, rima pritoku koja formira izvorišnu čelenku i odvodnjava podnožje Mosora (984 m n.v).
Levi krak Jelašničke (Studene) reke u Gornjoj Studeni je regulisan u dužini od 200 m, dok je desna sastavnica neregulisana, tako da u vreme nadolaska velikih voda (usled pojave uspora na mostu kod groblja) dolazi do plavljenja neleglog prostora i ugrožavanja objekata i stanovništva.
U blizini ušća u Nišavu Jelašnička reka sa desne strane prima Reku, svoju najveću pritoku, koja izvire na 540 metara nadmorske visine, pod Oštrom glavom, izgrađenom od krečnjaka i dolomita. Gotovo celim tokom ova pritoka Jelašničke reke usekla je svoju dolinu u permskim sedimentima, i na svom toku prima mali broj pritoka koje izviru u podnožju krečnjačkog grebena Kunovice i Visa (771 m n.v). Greben predstavlja severoistočno razvođe Jelašničke reke i proteže se od severozapada, gde izgrađuje deo desne strane Sićevaćke klisure, ka jugoistoku.[5]
- Vegetacija
Sliv Jelašničke reke, sa 61,23% površine pod šumama, jedan je od najbolje pošumljenih predala Suve planine, mada su šume ljudskom nebrigom dosta degradirane. To su najbolje očuvane listopadne šume u podnožju Suve planine, kao i na levoj dolinskoj strani Jelašničke reke.[5]
Heterogenost i očuvanost prirodnih lepota i njene flore i fauna čini sliv Jelašničke reke veoma specifičnim. Zajedno sa slivom Nišave u Sićevačkoj klisuri koja je od nje udaljena, severoistočno oko 3 km, ona predstavlja značajan refugijalni prostor.
Floru Jelašničke klisure kao dela sliva Jelašničke reke, čini 39 mezijskih, 20 balkanskih i 6 ilirskih endema i subendema. Posebno se ističu dve tercijarne balkanske vrste Natalijina ramonda (Ramonda nathaliae) i srpska ramonda (Ramonda serbica). Samo u Jelašničkoj i Sićevačkoj klisuri je uspostavljena zona kontakta između ove dve endemsko—reliktne vrste koje na ovom prostoru grade „globalno značajnu zajednicu Ramondetum nathaliae-serbicae“.[7] Staništa ovih biljaka su pukotine u krečnjačkim, severno eksponiranim stenama Jelašničke klisure, najčešće u zoni zaštite šumskom vegetacijom, na nadmorskim visinama od 150 do 300 metara. Ramonda serbica sa drugim biljkama na ovom prostoru obrazuje reliktne hazmofitske zajednice od kojih su najznačajnije Ceterachi-Ramondaetum serbicae i veći broj zajednica tipa Musco-Ramondaetum serbicae. Takođe na staništima gde se srpska ramonda preklapa sa Natalijinom ramondom, u zonama simpatrije, obrazuje subasocijaciju Ceterachi-Ramondaetum serbicae ramondetosum nathaliae.[8]
Sem srpskih ramondija (Ramonda nathaliae) i (Ramonda serbica) u Jelašničkoj klisuri se posebno ističu; kadulja (Salvia officinalis), jeremičak (Daphne laureola), srpska vijošnica (Parietaria serbica), hibridna kupina (Rubus corifolius), Adamijev safran (Crocus adami), divlja kruška (Pirus nivalis).
- Deo tercijerne reliktne flore na prostoru sliva Jelašničke reke
-
Natalijina ramonda (Ramonda nathaliae) -
Srpska ramonda (Ramonda serbica) -
Žalfija, kadulja (Salvia officinalis)
U gornjem toku pad rečnog korita je veliki, dno rečne doline je usko, a njene strane su strme i pokrivene šumom.[9]
Geološke karakteristike sliva
uredi
- Gornji deo sliva
Geološka građa gornjeg dela sliva je istovetna onoj u gornjem delu sliva Crvene reke. Izvori se javljaju na kontaktu karbonatnih sedimenata Suve planine i Oštre glave (637 m n.v), sa permskim, karbonskim i devonskim peščarima, konglomeratima i alevrolitima, ali i u pomenutim klastičnim sedimentima.[5]
Kod sela Gornja Studena dno rečne doline se neznatno širi, i formirana je aluvijalna ravan široka do 200 metara. Iznad Donje studene, na nadmorskoj visini oko 420 metara nalazi se vrelo Studene — jako kraško vrelo razbijenog tipa koje se obrazovalo na kontaktu crvenih peščara i jurskih krečnjaka i dolomita. Voda iz vrela se koristi za vodosnabdevanje Grada Niša.[10]
- Donji deo sliva
Donji deo sliva Jelašničke reke izgrađen je najvećim delom od miocenih jezerskih sedimentana iznad kojih mestimično na površinu izbijaju karbonatne tvorevine mezozoika. Jednu takvu prepreku od titonskih krečnjaka i dolomita reka je probila nizvodno od sela Čukljenika gde počinje Jelašnička klisura.[5]
Karbonatne tvorevine izraženije su na desnoj strani Jelašničke klisure koja se odlikuje većim nagibima i izdiže se oko 280 metara iznad rečnog korita (Radov Kamen – 580 m n.v).
Kroz samu Jelašničku klisuru pad Jelašničke reke nije veliki i reka mirno protiče. Na izlazu iz klisure nalazi se selo Jalašnica, učijem ataru se dno doline malo proširuje i nastavlja u usku aluvijalnu ravan.[5]
Neposredno na ušću u Nišavu smenjuje se velika površina holocenog proluvijuma koji se uklinjuje u dolinu reke. Širina proluvijumskih naslaga iznosi maksimalno oko 600 metara i ukazuje na bujični karakter Jelašničke reke koja može da nosi velike količine klastičnog materijala. To je posledica značajne erozije usled velikih nagiba terena i geološkog sastava gornjeg sliva reke.[5]
| Vodotok | Profil | F(km²) | L(km) | Qmax (m³/s) 1% | Qmax (m³/s) 2% | Qmax (m³/s) 5% |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Jelašnička reka | Ušće u Nišavu na km 27+500 | 35,67 | 14,13 | 112,0 | 75,0 | |
| Jelašnička reka (Reka Studena) |
Profil kod crkve | 6,1 | 5,0 | 15,8 | 11,8 | 10,6 |
| Kunovička reka | Ušće u Jelašničku reku na km 1+340 od uliva Jelašničke reke u Nišavu |
19,48 | 9,35 |
Vidi još
urediIzvori
uredi- ^ Martinović Ž., (1995): Koritnik, Enciklopedija Niša, Priroda, prostor, stanovništvo, IP ”Gradina”, Niš
- ^ Đurić M., Popović M. & Verovnik R.: Jelašnica gorge - a hot spot of butterfly diversity in Serbia, Phegea 38 (3) 2010, p. 111-120
- ^ Uredba Vlade RS ("Sl. gl. RS", broj 9/95)
- ^ a b Zakona o zaštiti životne sredine ("Službeni glasnik Republike Srbije“, br. 66/91, 83/92, 53/93, 67/93, 48/94 i 53/95)
- ^ a b v g d đ e ž Jelašnička reka U:Mrđan M. Đokić Nišava – potamološka studija, doktorska disertacija, Niš, 2015 str. 160-162
- ^ Jovica Vasić (2007) Niška Banja, Monografija. Niš. pp. 1-159
- ^ „Stranica „Jelašnička klisura“ na sajtu Suva planina info”. Arhivirano iz originala 31. 01. 2022. g. Pristupljeno 24. 02. 2019.
- ^ Ramonda serbica (zaštićena kao prirodna vrednost) na sajtu Opstanak zaštićenih vrsta
- ^ Martinović, M. Niška kotlina, Geneza i evolucija. Beograd 1976
- ^ Žujović M. J. (1884): Prilog za geologiju jugoistočne Srbije. Glasnik, knj. 55, Srpsko učeno društvo, Beograd, str. 123-185.
Literatura
uredi- Vasić, Jovica (1996). Jelašnica. Odbor za proučavanje sela SANU.
- Serbia (2003). Službeni glasnik Republike Srbije. Službeni glasnik Republike Srbije.
- Đokić, Mrđan M. (2015). Nišava-potamološka studija. Niš: Prirodno — matematički fakultet Univerziteta u Nišu.
