Jevrejska zajednica u Nišu

Jevrejska zajednica u Nišu manja je etnički i religiozno organizovana grupa, koja se prvi put pojavila, na prostoru Balkana, današnje Srbije, i antičkog Naisa u vreme Rimskog carstva.

Jevrejska zajednica u Nišu

„Portreti i sećanja” (2015), eksponati sa izložbe u niškoj sinagogi, koji prikazuju pripadnike Jevrejske zajednice pre Holokausta.
Jezici
srpski, hebrejski (ladino i jidiš)
Religija
judaizam
Srodne etničke grupe
Jevrejska dijaspora

Jevrejske zajednica u antičkom Naisu a potom i Nišu bila je malobrojna sve do kasnog 15. veka, kada su Jevreji, koji su bežali od španske i portugalske inkvizicije, našli utočište na teritorijama Osmanskog carstva, uključujući i Niški pašaluk..

Prvi pisani podaci o Jevrejskoj zajednici u Nišu, datiraju iz prvog popisa u vreme Osmanlija obavljenom u 1651. godine. Od te godine Jevrejska zajednica u Nišu bila je prosperitetna, pa je 1879. imala 906 Jevreja (oko 7% stanovnika Niša).

Po oslobođenju Niša od Osmanlija nastaje osipanje broja Jevreja u Nišu, tako da ih je 1927. bilo 430 (sa 90 članova Jevrejske veroispovesne zajednice u Nišu), a neposredno pred Drugi svetski rat, prema popisu iz 1940. godine, u Nišu je živelo 360 Jevreja.

Tokom holokausta u Drugom svetskom ratu Jevrejska zajednica u Nišu bila je gotovo sasvim uništena, jer se vratilo u svoje domove samo 7 lica.

Opšta razmatranja

Na prostoru današnje srpske države Jevreji žive od antičkih vremena. Oni su se uglavnom naseljavali sa osvajačkim pohodima Rima, kao i na drugim mestima do kojih je dopirala vlast Rimske carevine. Kada su se na Balkanskom poluostrvu delom zaustavili, oni su potom vekovima prolazili kroz sva iskušenja opstanka većinskih naroda, na Balkanskom poluostrvu.

O dugom prisustvu Jevreja na prostoru današnje Srbije svedoče brojni istorijski dokazi: arheološko nalazište u Čelarevu (8. i 9. vek), povelje srpskih srednjovekovnih vladara, turski fermani itd. Osetnije prisustvo Jevreja beleži se od 16. veka, posle progona Jevreja iz Španije i dolaska na Balkan.

Ulaz u nišku sinagogu

Od 19. veka, Jevreji se u Srbiji pod Osmanskim carstvom pominju kao pomagači srpskih ustanika, kao učesnici u javnom, privrednom i kulturnom životu obnovljene, moderne srpske države Obrenovića a potom i Karađorđevića. Zajedno sa drugima učestvovali su u Balkanskim ratovima. U Prvom svetskom ratu preživeli su sva stradanja stanovništva u Srbiji i kao vojnici u redovima srpske vojske prešli su put od albanske golgote do pobede i povratka u Srbiju. Jevreji su uvek bili aktivni u mnogim oblastima javnog života između dva rata, a za vreme Drugog svetskog rata bili su borci Narodnooslobodilačke vojske, a posle oslobođenja sve do današnjih dana neprestano su prisutni u javnom i kulturnom životu na prostoru Srbije.

Osnovna načela jevrejskog života

Jedna od osnova jevrejskog načina života sadržana jeu uvek isticanoj rečenici da je „zakon države i moj zakon“. Zahvaljujući ovom stavu Jevreji su, ma koliko se po načinu života i verskim nazorima razlikuju od drugih naroda i ma koliko ih okolnosti prisiljavale na česta lutanja i izgnanstva, tokom svih vekova svoga postojanja uvek osećali kao stanovnici one zemlje u kojoj su se rodili ili u koju su seobama došli. To objašnjava i činjenicu da su Jevreji, iakao neznatni po broju u odnosu na druge narode, u manjoj ili većoj meri učestvovali u gotovo svim sferama života u Srbiji.

Iako često sumnjičeni, proglašavani za protivdržavne elemente i izlagani progonima do genocida, Jevreji na nestabilnom evropskom tlu nikada nisu radili protiv država u kojima su živeli, najvećim delom zbog njihove verske i ideološke isključivosti.

Pisani tragovi o Jevrejima u Nišu

Sinagoga u Nišu izgrađena 1925. Od 2009. je hram kulture

U srednjem veku, kada su katoličke države Portugalija i Španija Jevrejima ostavile samo dve mogućnosti: da pređu u katoličku veru, ili da napuste zemlju, mnogi Jevreji su izabrali ovu drugu. I za razliku od gotovo svih evropskih država, na prostoru srednjovekovne Srbija prema Jevrejima nisu primenjivane nikakve mere diskriminacije niti im se po nacionalnoj i verskoj osnovi ograničavala bilo kakva sloboda. U ovoj grupi Jevreja bilo je dosta onih koji su se nastanili u Nišu i u njemu osnovali Jevrejsku zajednicu.

U viševekovnoj istoriji Niša Jevreji se prvi put pominju u pisanim dokumentima iz 16. veka. Prema prvom popisu nakon oslobođenja Niša od Turaka 1878. godine grad Niš imao je 12.801 stanovnika od čega je bilo 906 Jevreja (oko 7% stanovništva grada).

Postoje zapisi koji svedoče da je u Nišu u 16. veku postojala jevrejska opština (Crkveno-školska jevrejska opština Niš). Jevrejska opština u Nišu predstavljala je jako uporište koje je štitilo prava Jevreja u oblasti socijalne zaštite i brinula o potrebama svojih članova (o čemu svedoči veliki broj dokumenata (kvita-priznanice, računi), koji su izdavani na ime novčane pomoći siromašnim pojedincima, porodicama i deci.

Niški Jevreji su se trudili da u Crkveno-školska jevrejska opština Niš, sačuvaju svoj etnos, kao i da vaspitavaju mlade naraštaje u tradicionalnom duhu, poštujući svoje praznike, subotu, obrezivanje, venčanje, sprovode. Posebno su poštovani Pasha (Uskrs), Šivot (Duhovi), Roš-ašana (Nova godina) i Jom kipur (Sudnji dan), kao najveći jevrejski praznici. U vreme verskih praznika đaci Mojsijeve veroispovesti nisu išli u školu, a Jevreji koji su služili vojni rok puštani su kućama. Jevreji su slavili subotu i bili pobožni te im je prva briga bila Hram i vršenje obreda. Mnogo su vremena provodili u Ješivama-jevrejskim školama, čitajući pobožne knjige i sinagogama slušajući propovedi Rabina.

Za iskazano poštovanje prema njihovim običajima i praznicima, od strane srpskih civilnih i vojnih vlasti, za uzvrat, Jevreji su u svojim udruženjima redovno slavili rođendane kralja i prestolonaslednika, pa čak i prisustvovali liturgiji u crkvi prilikom najvećih hrišćanskih praznika (vidi sliku pozivnice).

Iako su u svojim crkvama i školama i međusobnoj komunikaciji Jevreji koristili jevrejski jezik i jevrejsko pismo, Jevreji u Nišu (Srbiji) sebe su nazivali „srpskim Jevrejima”, pa čak i „Srbima Mojsijeve vere”, što se vidi u mnogim amblemima njihove zajednice, i u pisanom opštenju na srpskom jeziku u kome su koristili isključivo ćirilicu, naravno, u skladu sa promenama koje je to pismo doživljavalo i kod samih Srba. U 19. veku Jevreji su u Beogradu u državnoj štampariji štampali i svoje knjige na jevrejskom jeziku jevrejskim pismom.

U niškoj sinagogi Jevreji su redovno slavili rođendane kralja

Jevreji su koristili istovremeno jevrejsko i ćirilično pismo

Prva niška sinagoga ili „Molitveni dom“ Jevreja postojao je još 1695, i prema prvim pisanim podacima u niškom istorijskom arhivu njen nastanak se poklapa sa osnivanjem prve jevrejske zajednice ili Crkveno-školske jevrejske opština u Nišu.

Za vreme službovanja Rabina Rahamim Naftali Gedalja u novoosnovanoj jevrejskoj mahali „Čivutani” u Nišu, 1801. sazidana je prva sinagoga. U velikom požaru koji je izbio 15. avgusta 1879. u jevrejskoj mahali, ona je u celosti izgorela.

Krajem 19. veka u Nišu su postojale dve sinagoge; velika sinagoga El Kal Grande i mala sinagoga El Kal Čiko, u nekadašnjoj Davidovoj ulici. Takođe u to vreme u Nišu je bilo 11 svitaka Sefer Tore, 9 svitaka Tore u velikom i 2 kalema u malom hramu. Početkom 20. veka jedna je Tora zbog oštećenja objekta proglašena za neupotrebljivu.

Jevrejska mahala u Nišu

Jevrejska mahala „Čivutana”, na planu Niša iz 1878.

Davidova, sa sinagogom (desno) bila je jedna od centranih ulica u Jevrejskoj mahali

U doba Osmanlija, između dva, u to vreme drvena mosta, na Nišavi, na njenoj levoj obali, prostirala se jevrejska mahala. Osmanlijske vlasti, koje su dale dozvolu za njeno osnivanje, nazvali su je „Čivutana”. Po zonalnoj organizaciji Niša Jevrejska mahala bila jedna od trideset, koliko ih je po Prizrenskoj salnami 1873/74. godine, bilo u gradu. Jevrejska mahala se i po današnjim merilima nalazila u najstrožem centru grada Niša.

Mahala je imala Ješivu-jevrejsku školu, sinagogu, Rabinovo kuću, zgradu jevrejskog doma, mnoštvo prizemnih kuća i obredno kupatilo (koje Srbi tada nisu imali).

Obredno kupatilo

Prilikom naseljavanja jevrejske zajednice u niškoj mahali obredno kupatilo (mikve), bilo je jedan od prvih objekata koji je izgrađen. Jer u judaizmu nema religioznog života bez obrednog kupatila. Mikve je imalo prioritet nad izgradnjom niške Sinagoge, jer po jevrejskim propisima, zajednica koja nema sopstveno obredno kupatilo (mikve) nema ni status zajednice. Obredno kupatilo nije bilo namenjen održavanju higijene već obrednoj čistoći, ritualnom pročišćenju – promeni duhovnog statusa, uključujući i „poništavanje” i novo rađanje.

Duhovni i kulturni život

Za vreme službovanja Rabina Rahamim Naftali Gedalja, jevrejska mahala „Čivutana” doživela je pun razvoj i blagostanje. O tome govori ovaj zapis iz dokumentacije niškog arhiva:

„ Godine 1765. na položaj niškog Rabina došao je Rahamim Naftali Gedalja, mudar i energičan čovek, koji je mnogo doprineo razvoju verskog duhovnog i kulturnog života male jevrejske zajednice u Nišu. Smatra se da je imao svoju Ješivu gde je vaspitavao generacije pobožnih Jevreja. Službovao je 16 godina, a smatra se da se njegov grob nalazi na današnjem jevrejskom groblju u Nišu. ”

Jevrejska osnovna škola

Jevrejska osnovna škola u Nišu osnovana je još u vreme Osmanlija. Školska zgrada je bila dvospratna, i nalazila se uz samu levu obalu Nišave, gde se, sve do Drugog svetskog rata, nalazilo jevrejsko naselje. Pored nje bila je dugačka zajednička opštinska kuća - malta u kojoj je stanovalo tridesetak siromašnih porodica Jevreja. Nastava koja se izvodila u ovoj školi bila je jako primitivna:

„ Učitelj, obično načitaniji čovek, ispisivao je drvenom olovkom i mastilom slovo na ruci svakog studenata. Slovo nije brisano dok ga učenik ne nauči. Sutradan se davala učeniku knjiga da pronađe to slovo i, ako on u tome uspe, onda mu se ispisivalo drugo...Posle ovakve metode učenja slova, prelazilo se na učenje tekstova iz Molitvenika. Tek nakon toga, učenici su mogli da pređu u stariji razred. ”

Posle oslobođenja Niša od Osmanlija škola je od 1878. do 1896. godine radila u „trošnoj” dvospratnoj zgradi, jevrejske crkveno-školske opštine. Ona je bila jedna od nekoliko privatnih škola u Nišu, pod državnim nadzorom, i bila je dužna da obezbedi i realizaciju programa iz srpskog jezika.

Škola je 1885. imala 117 jevrejskih učenika. Nastavu na svom jeziku izvodili su nedovoljno školovani jevrejski učitelji. Srpski jezik predavao je srpski učitelj. Osnovni programski sadržaji u nastavi bili su religijski. Bez većeg razumevanja učila se „teofila” sastavljena iz jutarnjih i večernjih molitvi, zatim psaltir, biblija i Talmud i nešto jednostavne matematike (račun). Škola je ukinuta 12. januara 1896. godine.

Jevrejsko groblje

Jevreji u Nišu imali su i svoje groblje, u zapadnom delu grada u ulici Milana Milutinovića (između Nišave i železničke pruge ka Vranju), na kome su sahranjivanja vršena u skladu sa jevrejskim verskim običajima, u drugoj polovini 19. i prvim decenijama 20. veka, tj. do oslobođenje od okupatora 1944. godine, kada je Niš ostao bez svojih sugrađana, Jevreja.

„ Kako nije više imao ko da posećuje sinagogu, ni Jevrejski dom, ni Davidovu ulicu, pa ni Jevrejsku malu, tako nije imao ko da se sahranjuje na Jevrejskom groblju; Jevrejsko groblje u Nišu, je u tišini prestalo da se održava, pa je napušteno, pa zapušteno, pa prekriveno zemljom, otpadom, korovom i šipražjem, i na kraju je palo u zaborav. Stanovnici Cigan-male su na tom prostoru dizali svoje kuće. Danas ni jedan stanovnik tog kraja i ne zna da je tu nekada postojalo Jevrejsko groblje. ”

Stanovništvo

U godinama do početka 20. veka u Nišu je živelo; 1878. godine 906, 1884. godine 1.001, a 1890. godine 832 stanovnika Mojsijeve veroispovesti.

Jevrejska zajednica u Nišu između dva svetska rata

Sa završetkom Prvog svetskog rata, a naročito od 1918-1922. godine, nastaje seoba Jevreja preseljenjem u veće gradove, i broj niških Jevreja značajno opada, da bi uoči Drugog svetskog rata u Nišu bilo 356 Jevreja, raspoređenih u 17 porodica.

Po završetku Prvog svetskog rata, jevrejska zajednica u Nišu odlučila je da sazida novu, (sadašnju sinagogu) u Nišu, jer je stara bila sklona padu. U međuvremenu su stari hram malo prepravili i on je još dugo služio svojoj funkciji.

Gradnju nove sinagoge niški Jevreji započeli su aprila 1924. Kamen temeljac položen je, po pisanju niškog Privrednog lista od 21. maja 1924, na insistiranje Jevrejske opštine, 18. maja 1924. Radove je produžila eksplozija zaostale nemačke bombe iz Prvog svetskog rata i konačno u proleće 1925. zgrada je završena. Tada je porušena stara sinagoga. Sinagoga je zidana, od novčanih sredstava Jevreja koji su u Nišu živeli, na placu Jevrejske veroispovedne opštine u Davidovoj ulici br. 2. Sinagoga je bila prostrana, sa otvorenom galerijom za žene.

Pouzdano se zna (iz beležaka nekolicine starih niških graditelja i arhitekata) „da su Sinagogu projektovale beogradske arhitekte Milan Kapetanović (1859-1934) i Viktor Azriel (oko 1870-1936), koji su bili idejni tvorci i beogradske sinagoge 1908. godine. Međutim Peša Gedalja, stari Nišlija, tvrdio je da je zgrada delo arhitekte Jaše Albabe“.

Do početka Drugog svetskog rata, Jevreji su normalno živeli, bavili se trgovinom, medicinom, farmacijom, veterinom, prosvetom, kulturom, a sinagoga je služila svojoj funkciji.

Među niškim Jevrejima u ovom periodu posebno se istakao slikar Moša Šoamović koji je svesrdno pomagao jevrejsku crkvenoškolsku opštinu, i bio jedan među prvima koji su se uključili u organizaciju zaštite kulturnih dobara sa područja Niša i okoline. Kao učesnik Prve godišnje skupštine Muzejskog društva u Nišu, bi je među prvim darodavcima i svojim likovnim delima, pomogao osnivanje prve zavičajne galerije Narodnog muzeja u Nišu.

Stvaranjem Kraljevine SHS posle Prvog svetskog rata Srbi su stupili u zajedničku državu sa narodima druge vere i drugojačijeg pisma. Srbi su u tu državu ušli sa svojim ćiriličnim pismom, a Hrvati i Slovenci sa svojom latinicom. Jevreji u Nišu (Srbiji) i dalje su u srpskom jeziku koristili isključivo ćirilicu.

Neposredno pred početak Drugog svetskog rata Ministarski savet Kraljevine Srbije doneo je 5. oktobra 1940. Uredbu o upisu lica jevrejskog porekla u srednje, više i visoke škole (tzv „Numerus clausus“); kojom je ograničio broj jevrejske dece koja se mogu upisati u ove škole, školske 1940/41. godine, „na onu srazmeru u kojoj se nalazi broj državljana jevrejskog porekla prema broju ostalih građana“.

„ Potpisnici ovog akta od 5. oktobra 1940. godine, zavedenog pod rednim brojem M.s.br. 1323 su ministri Vlade Kraljevine Jugoslavije na čelu sa Dragišom Cvetkovićem, Vlatkom Mačekom, dr Antonom Korošecom i drugim ministrima. Bilo je očigledno da je Ministarski savet doneo ovu odluku pod pritiskom Trećeg rajha tako da je ovakav potez nailazio na podršku prozapadno orijentisane jugoslovenske inteligencije. ”

Protiv ove sramne odluke Jugoslovenske vlade ustao je veliki broj građana Niša i niških dnevnih listova; „Niški novi list” (7. oktobar 1940), i „Pregled” 22. novembra 1940), koji je u objavljenom tekstu Život Jevreja u slici i reči između ostalog naveo:

„ Srbi, nalazimo se pred praskozorjem dana, kada će opet trebati liti krv za ovu zemlju! Pokažite svojim ponašanjem da će Jevreji i sutra imati razloga da se žrtvuju za ovu zemlju kao nekada! ”

Holokaust niških Jevreja u Drugom svetskom ratu

Teror i nasilje nad Jevrejima počeli su u Nišu odmah nakon formiranja Feldkomandature 809. Prva protivjevrejska uredba izašla je 31. maja 1941. godine, i predviđala je da se u roku od dve nedelje od dana njenog objavljivanja svi Jevreji registruju i obeleže trakom na rukavu sa natpisom „Jude“. Takođe je predviđala registraciju i konfiskaciju pokretne i nepokretne jevrejske imovine sa zabranom vlasnicima da njom raspolažu, ograničenje kretanja, zabranu obavljanja javnih funkcija kao i zabranu korišćenja tramvajske linije Niš-Niška banja.

Nakon formiranja vojnih i civilnih vlasti u Nišu, za Jevreje od 14 do 60 godina i Jevrejke od 14 do 40 godina zaveden je prinudni rad. Jevreji su radili u magacinima, stovarištima, na utovaru i istovaru na železničkoj stanici, na gradnji puta Niš—Medoševac, Popovac—Novo Selo itd.

Odabrana grupa je dobila bele trake sa natpisima nemačke radne komande i poslata je da raščišćava ruševine po gradu i u okolini. Potom su bili određeni da ograde (odvoje) budući logorski kompleks na Crvenom Krstu od susedne konjičke kasarne, gde su se u to vreme nalazili ratni zarobljenici, čekajući transport u Nemačku. Radili su na podizanju stubova i postavljanju bodljikave žice.

Za vreme Drugog svetskog rata Nemci su sinagogu koristili kao magacinski prostor, a Jevreje izložili do tada neviđenoj torturi. Odnos okupacionih snaga prema niškim Jevrejima tokom 1941. odigrao se u tri faze:

Prva faza (april – avgust 1941)

Karakteristična je po evidentiranju, obeležavanju i ograničavanju slobode kretanja, pljački jevrejske imovine, uvođenju prinudnog rada itd.

U ovoj fazi okupacione snage u Nišu su:

Za Jevreje od 14 do 60 godina i Jevrejke od 14 do 40 godina zavele prinudni rad. Jevreji su radili u magacinima, stovarištima, na utovaru i istovaru na železničkoj stanici, na gradnji puta Niš—Medoševac, Popovac—Novo Selo itd.

Odabrane grupe dobile bele trake sa natpisima nemačke radne komande i poslate da raščišćavaju ruševine po gradu i u okolini. Potom su bili određeni da ograde (odvoje) budući logorski kompleks na Crvenom Krstu od susedne konjičke kasarne, gde su se u to vreme nalazili ratni zarobljenici, čekajući transport u Nemačku. Radili su na podizanju stubova i postavljanju bodljikave žice.

Uhapsile službenika Boru Hazana i predsednika jevrejske crkve ne opštine i rabina Alberta Danita. * Ostale Jevreje, obeležile su Jevreje žutom trakom sa natpisom „Juden“, i ograničili im kretanje na javnim mestima zabranili vožnju tramvajem, poseta bioskopu i pozorištu, Niškoj Banji i drugim javnim niškim ustanovama u gradu.

Druga faza (avgust – decembar 1941)

Ovu fazu karakteriše popisivanje a potom sakupljanje Jevreja u logore do iznalaženje načina njihovog fizičkog uništenja.

Jedna od velikih soba u logoru Crveni krst

U ovoj fazi okupacione snage u Nišu su:

Izvršili popis Jevreja i njihove imovine, na osnovu Uredbe od 7. juna 1941. Banske uprave koja je prosledila naređenje Feld komandanture 809 da se:

„ Nadležnim krajskomandama dostavi spisak: loža Slobodnih Zidara, jevrejskih veroispovednih opština i drugih jevrejskih organizacija; vodećih ličnosti među Jevrejima; svih jevrejskih radnji i ostalih Jevreja. ”

Treća faza (decembar 1941 — maj 1942)

Dana, 22. decembra 1941. godine, doneta je uredba koja se odnosi na primanje Jevreja na konak. Njom je bilo pod smrtnom kaznom zabranjeno da se Jevreji primaju na konačište, da se kriju, kao i da se skrivaju jevrejski predmeti.

U januaru 1942. godine uhapšeni su Jevreji koji su se u Nišu prikrivali pod lažnim imenima. Kod osmorice Jevreja i jedne Jevrejke pronađene su lažne legitimacije, dobijene od policijskih uprava u Beogradu, Nišu i Leskovcu. Pojedini su imali pasoše za put u inostranstvo (Italiju) koje su im izdale italijanske konzularne vlasti u Beogradu.

U ovoj fazi Jevreji su prvo hapšeni a potom dovođeni u logoru Crveni krst, gde su smešteni u neljudskim uslovima: na tavanu bez ikakvog ogreva ili načina zagrevanja. a potom postepeno streljani.

Nakon bekstva iz koncentracionog logora Crveni Krst usledila je odmazda i veliko streljanje. Nemci su najpre izvršili striktno odvajanje jevrejskih zatočenika. Odvojeni su muževi od žena, sinova i ćerki, a sinovi od majki i sestara. Pokupljena su sva muška jevrejska deca starija od 15 godina sa tavana, kao i svi odrasli muški Jevreji i streljani istog dana. U ovoj fazi samo od 17—19. februara potpuno je ispražnjen tavan logora na Crvenom krstu u kome su bili isključivo Jevreji.

Starosna struktura streljanih Jevreja na Bubnju

Deo Jevreja iz Niša streljan je na Bubnju

Godina starosti	Broj streljanih	Procenat
do 7 god.	23	4,29%
7–14 god.	27	5,04
14–21 god.	46	8,59%
21–35 god.	94	17,57%
35–50 god.	109	20,37%
Preko 50 god.	81	15,14%
Nema podatka o godini rođenja	135	28,97%

Prema podacima Komisije za utvrđivanje ratnih zločina iz 1946. godine, uoči rata bilo je 356 stalno nastanjenih Jevreja u Nišu, 51 privremeno nastanjeni i 155 emigranata.

Deo zatočenih Jevreja prebačen je iz Niša u logor Sajmište ili druge logore širom Evrope. Naređenje o interniranju preostalih Jevreja iz Niša, delimično i Roma, iz okupirane Srbije u logor na Sajmištu kod Zemuna doneta je početkom decembra 1941. godine. Uporedno sa interniranjem Jevreja iz Beograda, u logor na Sajmištu postepeno su dopremani preostali Jevreji, bilo da su internirani ili ne, iz okupiranog Niša, i drugih krajeva Srbije.

Jevrejska zajednica u Nišu posle Drugog svetskog rata

Posle Drugog svetskog rata, sinagoga više nije bila u funkciji za verske obrede, jer se od Jevreja koji su živeli u Nišu vratilo u svoje domove samo 7 lica.

Za vreme okupacije od Jevreja koji su ostali kod svojih kuća, preživelo je 4 lica. To su bile mahom žene koje su bile udate za hrišćane.

Prema izveštaju Opštinskog narodnooslobodilačkog odbora broj 2338 od 17. avgusta 1945. godine, troje su preživeli okupaciju u Niškoj Banji. To je bila Katan-Mevorah Regina sa majkom i ćerkom Ninom. Ovu jevrejsku porodicu skrivao je i čuvao u svojoj vili bivši predsednik vlade Dragiša Cvetković.

Godine 1946. Komisije za utvrđivanje ratnih zločina u Holokaustu utvrdila je:

• Ukupan broj Jevreja u Nišu iznosi 4 lica.
• Troje od tih su muškarci preko 50 godina, od kojih je jedan industrijalac, advokat, bivši trgovac. Četvrto lice je žena preko 40 godina.
• Za sve ostale muške Jevreje ne zna se ništa, niti da su ostali u životu niti gde se nalaze.
• Zna se sa velikom verovatnoćom, skoro sa izvesnošću, da danas više nisu u životu 343 niških Jevreja.
• Od Jevreja koji su za vreme okupacije odvedeni u zarobljeničke logore ili izbegli hapšenje, u gradu se vratilo 7.
• Jednu grupu Jevreja spasio je Radoš Đelošević, zamenik šefa železničke stanice Niš.
• Materijalno stanje Jevreja, koji su se vratili u Niš veoma je teško. Velika je oskudica, nedostatak stvari, itd.}}

Spomen ploča koja podseća na 360 niških Jevreja stradalih u Holokaustu

Zbog neupotrebe i propadanja zgrade, Gradske vlasti Niša su 1970. u dogovoru sa Jevrejskom veroispovednom opštinom u Nišu postigle dogovor, da zgradu sinagoge zbog neupotrebe za verske potrebe ove zajednice, kupi Narodni muzej u Nišu, po ceni od 100.000 dinara, kako je to i regulisano u kupoprodajnom ugovorom br. 559/1-70-295 od 29. maja 1970. Prodajom sinagoge ona je prestala da bude sakralni objekat i postala je samo i isključivo galerija — izložbeni prostor Narodnog muzeja u Nišu.

Zbog arhitektonskih i istorijskih vrednosti 1986. godine, zgrada sinagoge stavljena je pod zaštitu države, a o zaštiti same zgrade, kao zaštićenog kulturnog nasleđe, pored Narodnog muzeja, brigu vodi i Sektorski zavod za zaštitu spomenika kulture u Nišu, kao nadležna institucija.

Od druge polovine 1970. godine, nakon privremene sanacije, zgradu je Narodni muzej u Nišu prvo koristio kao izložbeni prostor, zatim kao prodajni salon nameštaja, magacinski prostor, da bi nešto kasnije prestala njene upotreba a objekat, bez ikakve namene, je ponovo prepušten zubu vremena. Na ovo je umnogome uticala teška materijalna situacija u zadnjoj deceniji 20. veka, u kulturi Srbije i kulturi Grada Niša, izazvana inflacijom, NATO agresijom i drugim problemima nastalim nakon raspada SFR Jugoslavije.

Tek u jesen 2001. godine Narodni muzej je započelo se sa novom sanacijom i renoviranjem objekta, koje je nakon brojnih problema okončano svečanim otvaranjem 2009. Sinagoga je te godine preimenovana u višenamenski „hram“, kulture, na veliko zadovoljstvo građana Niša, ali i Jevrejske zajednice u Srbiji jer je su sinagogi vraćeni stari sjaj, i sva obeležja iz vremena njenog osnivanja.

Danas se sinagoga u Nišu, umesto za verske obrede koristi kao „hram kulture“, za održavanje brojnih izložbi koncerata, književnih večeri itd. U njoj umesto propovedi Rabina i glasova ličnih molitvi Jevreja, odzvanja muzika i pesma sa mnogobrojnih koncerata, glas pesnika sa književnih dešavanja, ili „glas“ tišine sa brojnih izložbi i muzejskih postavki.

Unutrašnjost niške sinagoge

Vidi još

• Hronologija značajnih događaja za Jevreje Niša do 1945.
• Galerija Sinagoga u Nišu
• Sinagoga u Nišu
• Judaizam
• Jevreji

Literatura

• Nebojša Ozimić, Odnos Jevreja Niša prema dinastiji Karađorđevića, Naučni podmladak – Humanitas, vol. XXXV, 1-4, 2003.. str. 87-92
• Lazić Željko V. . NUMERUS CLAUSUS 1940. - Uredbe o ograničavanju prava Jevreja u Kraljevini Jugoslaviji Pravni fakultet Univerziteta u Nišu. 2015.

Spoljašnje veze

• Elaborat o Jevrejima
• „Poštovanje drugih (Srbi i Jevreji)”. Arhivirano iz originala 13. 11. 2013. g. 
• „Jevrejska zajednica u Beogradu”. Arhivirano iz originala 01. 07. 2006. g. CS1 održavanje: Nepodoban URL (veza)
• Jevrejska zajednica u Zemunu
• „O koncentracionom logoru Sajmište”. Arhivirano iz originala 01. 09. 2018. g. 
• „Stradanja srpskih Jevreja („Večernje novosti“, feljton 9-21.12.2009)”. Arhivirano iz originala 10. 01. 2019. g.