Srpska revolucija 1848—1849.

Srpska revolucija 1848—1849.
	Deo revolucije 1848—1849. u Austrijskom carstvu
	; Proklamovane granice Srpske Vojvodine
Vreme	6. jun 1848 — 4. oktobar 1849.
Mesto	Banat, Bačka, Srem, Baranja
Uzrok	Neravnopravnost Srba u monarhiji
Ishod	Pobeda Srba i saveznika
Teritorijalne; promene	osnivanje Srpske Vojvodine
Sukobljene strane
; Srbi iz Vojvodine; ; dobrovoljci iz Kneževine Srbije; ; Austrijsko carstvo	; Kraljevina Ugarska
Komandanti i vođe
Stevan Šupljikac; Đorđe Stratimirović; Stevan Knićanin; Milivoje Petrović Blaznavac; Ferdinand Majerhofer	Erne Kiš; Karolj Večej; Mor Percel; Lazar Mesaroš
Jačina
21.084 vojnika; 104 topova	nepoznato
Žrtve i gubici
veliki	znatni

Srpska revolucija 1848—1849. ili Srpski narodni pokret 1848—1849. je naziv za jednu od liberalno-nacionalnih revolucija koje su izbile širom Evrope u proleće 1848. Ove revolucije su poznate i pod imenom „proleće naroda“. Srpska revolucija se obično istorijski posmatra zajedno sa Mađarskom revolucijom, sa kojom je blisko povezana u smislu sukobljavanja srpske i mađarske nacionalne ideje.

Tokom revolucije u Ugarskoj, Mađari su postigli znatne vojne uspehe, ali su poraženi intervencijom Rusije. Srbi su vodili žestoke borbe protiv Mađara, uz pomoć dobrovoljaca iz Kneževine Srbije. Ishod revolucije je bilo osnivanje Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata, posebne austrijske krunovine, sa centrom u Temišvaru.

Ovakvo Vojvodstvo je izneverilo određena očekivanja srpskih patriota izraženih na Majskoj skupštini 1848. U Vojvodstvu Srbiji Srbi nisu činili apsolutnu većinu stanovništva, dok je administracija većim delom bila u rukama nemačkih činovnika i oficira. Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat je ukinuto 1860. Trajna posledica Srpske revolucije bila je obnova titule Srpskog patrijarha, a takođe i izgrađivanje svesti srpskog naroda severno od Save i Dunava o borbi za nacionalnu slobodu.

Prilike u Evropi uoči revolucije

Austrijsko carstvo je u vreme kneza Meterniha bilo veoma konzervativna i policijski represivna država. U prethodnim vekovima, Austrija je postala okrilje za mnoštvo nacija koje su se u toj zajednici odupirale turskoj najezdi. Početkom 19. veka, ova opasnost sa istoka je minula. Sa buđenjem nacionalne svesti javile su se težnje za napuštanje ove zajednice i osnivanje nacionalnih država, najviše kod Italijana i Nemaca. Ove težnje su kao prepreku imale vladajuće pretenzije Habzburške dinastije u Nemačkoj i Srednjoj Evropi. Panslavistički pokret je bio osnova nacionalnog buđenja slovenskih naroda u Austrijskoj imperiji, gde je od strane Nemaca i Mađara posmatran kao instrument ruskih političkih interesa. Mađarski nacionalni pokret proklamovao je težnje za punom nezavisnošću od Beča. Aktuelna vlast je na pojavu ovih društvenih strujanja reagovala represijom.

Februara 1848. revolucija u Francuskoj je srušila monarhiju i povratila republiku. To je izazvalo reakciju među liberalima i nacionalistima u Nemačkoj, koji su bili suprotstavljeni Austriji. Oni su u Frankfurtu održali svenemački sabor. U Pragu je kao reakcija održan Prvi sveslovenski kongres. Izbile su ulične borbe u više gradova Austrije, tako da je u pokušaju da se situacija smiri, Meternih smenjen.^{[traži se izvor]}

Početak revolucije

Vođa mađarske pobune bio je temperamentni govornik Lajoš Košut. Mađarski nacionalni zahtevi su ignorisali činjenicu da su Mađari bili manjina na velikom području na koje su pretendovali. Time su od početka postali rivali Srbima i Hrvatima. Srpski narod je u Austriji imao jednu vrstu verske autonomije za koju se mislilo da nije po volji mađarskim revolucionarima. Istorijska prava i jezik Hrvata su takođe bili ugroženi mađarskim ambicijama. Austrijska vlada je u prošlosti često koristila vojnike Srbe i Hrvate da obuzda mađarske zahteve. Stoga je postojalo veliko podozrenje između Mađara i njihovih južnoslovenskih suseda.

Dolaskom vesti o nemirima u Francuskoj, u Zagrebu se pojavio hrvatski borbeni pokret pod vođstvom bana Josipa Jelačića, odan habzburškoj monarhiji. Srbi iz Srema, Bačke, Baranje i Banata su u početku imali simpatije za mađarski nacionalni pokret, uglavnom zbog tereta feudalnog nasleđa i verske i nacionalne diskriminacije u Carstvu. Dana 22. marta srpski revolucionari su zbacili opštinske vlasti u Zemunu i Pančevu^[1] na čijem su čelu bili Nemci, i osnovali Nacionalnu gardu. Srpski pobunjenici u Zemunu, Pančevu i Pešti su otvoreno pokazivali simpatije za mađarske revolucionare.

Predstavnik narodnog odbora u Budimu, Isidor Nikolić, 6. marta objavio je sledeći zaključak:

Srblji priznaju mađarsku narodnost i diplomatičko dostoinstvo mađarskog jezika u Ungariji, ali zahtevaju da se njiova narodnost prizna i slobodno upotrebljavanje jezika njinog u svim njenim delima i savetovanjima zakonom utvrdi.

Dalje, tražili su autonomiju crkve i škole, svoj narodni sabor i autonomno uređenje Vojne granice. Požunski đak, Svetozar Miletić, bio je jedan od vođa srpskog pokreta inspirisan slovačkim i mađarskim revolucionarima i pesnicima.

Međutim, mađarski revolucionari u Pešti su zazirali od panslovenske agitacije. Postojale su tvrdnje o pokušajima zavere Hrvata i Srba, koji bi pokušali da izvuku koristi u situaciji kada je Carstvo oslabljeno. Skup srpskih i mađarskih predstavnika održan je 8. i 9. aprila u Požunu. Košut nije prihvatio zahteve srpskih deputata iz Novog Sada, koji su se poklapali sa pomenutim budimskim. Bojao se da bi i druge nacije u Ugarskoj mogle da traže posebna prava. Insistirao je da u demokratskoj Ugarskoj posebna prava neće biti nikome potrebna i da u njoj postoji samo jedan „politički narod“ - Mađari. Srbima ovakav stav nije ulivao poverenje. Mladi, ambiciozni i plahoviti Đorđe Stratimirović doviknuo je da Srbi svoja prava mogu tražiti i od drugih, što je Košut okarakterisao kao veleizdaju, i zapretio da će izmeću Srba i Mađara „odlučivati mač“.^[2]

Bečke vlasti su smatrale mađarsku pobunu mnogo opasnijom, jer su oni bili snažniji i bolje organizovani. Za Srbe se verovalo da su politički neiskusni i da se na njih može lako uticati. Hrvati su smatrani odanim pobornicima monarhije.^{[traži se izvor]}

Karlovački Srbi su početkom aprila objavili svoj program, u kome je stajalo:

Prvi i najpoglavitiji osnov teženja našeg taj je, da protiv svakog napadanja obezbedimo ne samo crkvu našu pravoslavnu, u kojoj jednoj savest naša nalazi utehe i spokojstva, no da sačuvamo zajedno i sveti onaj, ot dedova naši kao amanet nasleđeni kovčeg narodnosti naše, ime i jezik srpski, bez kojega bi ista ljubljena pravoslavna crkva lako sinove svoje preživeti mogla. Pružajmo dakle ruke jednokrvnoj i jednoplemenoj braći našoj Horvatima, s veselim iz dubljine srca uzklikom: da živi sloga, da živi trojedna kraljevina!

Tražilo se stvaranje Srpskog vojvodstva u kome bi bili Srem, Banat, Bačka i Baranja. U zajedničkom zemaljskom saboru Srba i Hrvata izabrani ban bi bio predsednik, a izabrani vojvoda potpredsednik. Ministarstva bi imala polovinu Srba. Srbi bi imali i Narodni sabor koji bi rešavao školska i crkvena pitanja.

Srbi su se otvoreno pobunili protiv simbola ugarske vlasti u više mesta (Kikinda, Novi Sad). Miletić je strasno napadao vladike zbog ograđivanja od odgovornosti i pobune. Mađari su pokušali da uvedu preke sudove.

Karlovački mitropolit Josif Rajačić nije u početku bio sklon radikalnim merama, moguće i zbog svoje pozne životne dobi. Kao član ugarskog gornjeg doma učestvovao je u obrazovanju vlade u kojoj je bio i Košut. Međutim, narodno raspoloženje je ponelo i njega.^{[traži se izvor]}

Majska skupština

Velika narodna skupština sazvana je u Karlovcima 1. maja 1848. Bilo je tu i nekoliko gostiju iz Kneževine Srbije, kao prota Mateja Nenadović i mladi Jovan Ristić. Narod je na ulicama bio u jakom srpskom nacionalnom zanosu. Na skupštini su Srbi proglasili patrijaršiju i Srpsku Vojvodinu. Za patrijarha je izabran mitropolit Rajačić, a prvi vojvoda je postao graničarski pukovnik Stevan Šupljikac. Učesnici skupštine su proglasili srpski narod za „narod politično slobodan i nezavisan pod domom austriskim i obštom krunom ugarskom“. U isto vreme proglašen je savez Srpske Vojvodine sa Trojednom Kraljevinom Hrvatske, Slavonije i Dalmacije. Narodni odbor je pozvao na saradnju i vlaški narod (Rumune) i Nemce.

Srpski narodni odbor pozvao je narod da sluša samo njegove naredbe i da ga vojno pomaže. U ovo vreme je bečka vlada bila neutralna i nameravala je da stiša mađarsku pobunu ustupcima (stavljanje Vojne krajine pod ugarsku nadležnost, smena bana Jelačića). Mađari su se suprotstavili srpskim zahtevima, tako da je narodni odbor proklamovao svoju lojalnost caru i naveo da deluje u ime zaštite carskih interesa od mađarske pobune. Na ovaj način su Srbi pre same carske vlasti istakli protivljenje mađarskim zahtevima.

Srpska delegacija je krenula sa patrijarhom u Austriju da caru lično izloži svoju poziciju. Na tom putu su se 24. maja u Zagrebu sastali sa banom Jelačićem i hrvatskim saborom, sa kojima su razmenili srdačna obećanja o zajedničkom nastupu i borbi za nacionalne interese južnih Slovena.

Nekoliko hiljada srpskih boraca sa topovima se okupilo oko Novog Sada i Karlovaca kao zaštita od mogućeg mađarskog napada. Vojne čarke su izbile 12. juna pred Karlovcima, da bi kasnije došlo do primirja. Odluka je bila da se čeka izveštaj od deputacije upućene caru. Stevana Šupljikca je izbor za vojvodu zatekao u Italiji, gde je i ostao, tako da je srpskom vojskom komandovao Đorđe Stratimirović.

Car Franc Jozef je primio srpsku delegaciju 7. juna i ocenio da su zaključci Karlovačke skupštine doneseni pod uticajem Srba iz Kneževine Srbije i da su stoga, po njegovom viđenju, nelegalni. Ovim se car stavio na stranu mađarske pozicije i obezvredio srpska obećanja o zaštiti carske vlasti.

Ugarski sabor donosi odluku 11. jula da slomi srpsku pobunu.^{[traži se izvor]}

Vrhunac sukoba

Prvi veliki sukob Srba i Mađara odigrao se 14. jula oko Sentomaša, gde su se Srbi utvrdili, a Mađari pokušali proboj. Posle toga planuo je građanski rat. Patrijarh je vatreno najavio da će, ukoliko Srbi ne nađu razumevanja za svoje stavove u Austriji, opozvati svoje graničare, pozvati u pomoć slovensku braću i obratiti se velikim silama Rusiji i Turskoj. Kritikovao je i bana Jelačića da Hrvati ne preduzimaju ništa protiv Mađara. Dvor je smenio patrijarha Rajačića i naimenovao vladiku Platona Atanackovića kao administratora karlovačke mitropolije.

Car je u avgustu zaoštrio poziciju prema Mađarima. Tražio je vraćanje Vojne granice pod Austrijsku nadležnost i još neke ustupke na koje Mađari nisu pristali. Po signalu iz Beča, ban Jelačić je 11. septembra objavio rat Mađarima. Srbi su tokom avgusta i 21. septembra ponovo odbili Mađare kod Sentomaša, i od tada ovo mesto zovu Srbobran po imenu glavnog odbrambenog šanca (ime se zvanično upotrebljava od 1918). Međutim, srpska vojska nije imala pravog zapovednika. Njome su rukovodili Austrijanac Ferdinand Majerhofer, patrijarh Rajačić i Đorđe Stratimirović, dok je vojvoda Šupljikac iz Italije u Karlovce prispeo tek u septembru. Vojvoda je bio hrabar oficir, ali bez lične inicijative i uplašen od odgovornosti.

Čete iz Kneževine Srbije su bile značajna pomoć srpskoj vojsci. Dobrovoljce je predvodio vojvoda Stevan Knićanin. Čak je i Crna Gora nameravala da pošalje 2000 vojnika, što nije bilo moguće uraditi preko turske teritorije.

Mađarska vojska je bila u premoći zbog svoje snage i bolje organizovanosti. Njihovu vojsku su predvodili generali Erne Kiš, Karolj Večej, Lazar Mesaroš i Mor Percel.

Mađari su u jesen 1848. pokušali da smanje broj frontova nagodbom sa Srbima. Sam Košut je zagovarao ovakav stav. Mađari su Srbima nudili ravnopravnost, slobodu vere i jezika, patrijaršiju i posebnog bana u Slavoniji ravnopravnog banu Hrvatske. Patrijarh je preneo ovu ponudu Austrijancima i Jelačiću želeći da dobije nešto kao nagradu za svoju vernost. Dvor je potvrdio Šupljikca kao vojvodu, i time stvaranje Vojvodine, ali se nije izjasnio o nadležnostima ove nove teritorije.

Dana 2. decembra 1848. car Ferdinand I je napustio presto Austrije, a zamenio ga je sinovac, osamnaestogodišnji Franc Jozef. Mađari nisu prihvatili ovu promenu vladara. Carskim patentom potvrđeni su srpski patrijarh i vojvoda, ali je razjašnjenje svih pitanja implicitno ostavljano za period posle rata. Tada nije priznat zahtev da Vojvodina bude posebna krunska zemlja.

Srpska vojska je imala 21.084 vojnika i 104 topa. U njoj je bilo dosta iskusnih graničara i dobrovoljaca iz Kneževine Srbije. Vojvoda Šupljikac je 27. decembra iznenada umro, tako da je vojska ostala bez glavnokomandujućeg. Patrijarh nije hteo da postavlja novog vojvodu, već je rukovođenje vojskom nezvanično preuzeo Ferdinand Majerhofer, a formalno Kuzman Todorović. Usledio je sukob patrijarha i Stratimirovića koji je doveo do opadanja morala boraca.

Zagovornici interesa Francuske, Italije i Poljaci u Kneževini Srbiji su sugerisali postizanje dogovora sa Mađarima, a protiv interesa Beča. Vlada Kneževine Srbije je početkom februara opozvala svoje dobrovoljce iz Vojvodine, a oni su se u Srbiju vratili u martu.^[3] Ruski car Nikola I je bio žestok protivnik mađarskih revolucionara iz ideoloških razloga i zbog njihove bliskosti sa Poljacima.

Mađarski general Percel je krajem marta i početkom aprila 1849. zauzeo Sombor, Sentivan, Sirig, Sentu, Vrbas, Bečej, i najzad Srbobran 3. aprila. Poražen je jedino kod Vilova. Srbobran je bio potpuno porušen i spaljen, a stanovništvo pobijeno ili izbeglo. Stradalo je oko 5000 vojnika i civila. Srpska vojska, posle odlaska dobrovoljaca, ostala je slaba i demoralisana. Mađari su bili u punom zamahu, a mnoge srpske čete su se rasturile. Krajem maja i početkom juna pao je skoro čitav Banat. Srbi su se odupirali jedino u Šajkaškoj. Novi Sad je teško bombardovan sa Petrovaradina 12. juna i skoro sasvim uništen.^[3] Mnogi gradovi i naselja su jako stradali u ovom ratu, što je proizvelo veliki broj izbeglica.

Patrijarh se za pomoć obratio ruskom konzulu u Beogradu: „Bog i Velika Rusija jedini su pokrovitelj naš i moguća spasiteljica naša“. Iz Petrograda je odgovoreno da se za pomoć Srbi obrate sopstvenoj vladi (tj. bečkom caru). Mađarski grof Đula Andraši je u Beogradu, u maju mesecu, pregovarao sa Ilijom Garašaninom, ali ovaj sa njim nije hteo da sklapa sporazum na štetu svojih sunarodnika. Garašanin je u tom trenutku znao da Rusija sprema intervenciju na strani Austrije.^{[traži se izvor]}

Epilog

Usled značajnih mađarskih vojnih uspeha, austrijska carska vlada je pozvala ruskog cara da joj pomogne u gušenju pobune. Car Nikola se odazvao ovom pozivu, delom jer je i sam bio protivnik svih revolucija. Mađarski revolucionari su bili konačno poraženi u bici kod Vilagoša, 13. avgusta 1849. Glavne vođe ustanka su pobegle u izgnanstvo, najviše u Tursku, dok su zarobljeni generali pogubljeni u Aradu.

Pojedini istoričari tvrde da su posle ove revolucije Srbi i Hrvati nagrađeni onim čime su Mađari kažnjeni - nacionalnom obespravljenošću. Odmah nakon poraza mađarske vojske, na teritoriji Vojvodine je zavedena vojna uprava pod komandom generala Ferdinanda Majerhofera, koji je likvidirao sve njene samoupravne ustanove. Srbi su iz rata izašli zavađeni i razočarani. Tražio se krivac za neuspeh narodne borbe i za to je često optuživan samovoljni patrijarh.

Car je patentom od 18. novembra 1849. definisao novu krunsku zemlju - Vojvodstvo Srbiju i Tamiški Banat, koje je formirano od teritorije rumskog i iločkog sreza u Sremu, kao i županija bačko-bodroške, tamiške, torontalske i krašovske. Pored teritorija sa srpskom većinom, Vojvodstvu je priključen i istočni Banat, nastanjen Rumunima, dok su u delovima Vojvodstva bili nastanjeni i Nemci i Mađari. Vojna granica nije ušla u sastav nove krunovine. Cela oblast je bila etnički mešovita (pored Srba je imala i značajan broj Rumuna, Nemaca i Mađara), sa zvaničnim nemačkim i ilirskim (srpskohrvatskim) jezikom, i Temišvarom kao glavnim gradom. Civilna i vojna administracija je bila većim delom u rukama Nemaca. Austrijski car je na srpski zahtev uzeo titulu velikog vojvode Vojvodstva Srbije. Verzija Bahovog apsolutizma u Vojvodini je bila poznata kao Majerhoferov apsolutizam.

I pored ograničene autonomije, 27. decembra 1860. Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat je ukinuto, a njegova teritorija (sa izuzetkom Srema koji je priključen Slavoniji) je uključena u sastav Ugarske.^{[traži se izvor]}

Reference

^ Ćirković 2004, str. 204.
^ Ćirković 2004, str. 206.
^ ^a ^b Ćirković 2004, str. 206-207.

Vidi još

Literatura

Berić, Dušan M. (1976). „Ilija Garašanin i hrvatska politika u doba revolucije 1848-1849. god.”. Istorijski časopis. 23: 73—88.
Berić, Dušan M. (1984). Slavonska vojna granica u revoluciji 1848-1849. Zagreb: Prosvjeta.
Gavrilović, Slavko (1981). „Srbi u Habsburškoj Monarhiji od kraja XVIII do sredine XIX veka”. Istorija srpskog naroda. knj. 5, sv. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 105—106.
Jagodić, Miloš (2022). Istorija srpskog naroda u Crnoj Gori, Habzburškoj monarhiji i Osmanskom carstvu u 19. i početkom 20. veku. Beograd: Zavod za udžbenike. str. 533. ISBN 978-86-17-20805-7.
Krestić, Vasilije (1981). „Srbi u Habsburškoj Monarhiji 1849-1868”. Istorija srpskog naroda. knj. 5, sv. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 107—150.
Krestić, Vasilije, ur. (1983). Srbi i Mađari u revoluciji 1848—1849. godine. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti.
Krestić, Vasilije (2003). Iz prošlosti Srema, Bačke i Banata. Beograd: Srpska književna zadruga.
Krestić, Vasilije (2013). Srbi u Ugarskoj 1790-1918. Novi Sad: Matica srpska.
Pavlović, Dragoljub (2009). Srbija i srpski pokret u Južnoj Ugarskoj 1848. i 1849. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 175. ISBN 978-86-379-1075-6.
Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium.

Spoljašnje veze

Svetozar Ćorović - Srpski narodni pokret 1848.
Kanjiža u vreme Revolucije 1848. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (8. decembar 2019)
Jakov Ignjatović - hroničar revolucije
Stevan Vl. Kaćanski - pesnik i revolucionar 1848.
Od peštanskih zahtevanja do Bahove Vojvodine
Uloga Srbije u Vojvođanskom konfliktu 1848. (jezik: engleski)
Duhovno jedinstvo Srba (jezik: engleski)
Milan Krajčovič: Srpsko-slovački odnosi u revoluciji 1848-1849, Zbornik Matice srpske za istoriju, broj 59-60, 1999. godine
Goran Vasin: Nacionalno-politička borba Srba u Ugarskoj 1848-1884, Istraživanja, broj 21, 2010. godine
Ljubomirka Krkljuš: Obeležja i simboli u toku Srpskog narodnog pokreta 1848-1849, Istraživanja, broj 20, 2009. godine
Vladan Gavrilović: Miloš Vojnović - srpski narodni kapetan u revoluciji 1848/49, Istraživanja, broj 18, 2007. godine
Relja Željski: Istoriografija o odnosima Rusije i Srpskog nacionalnog pokreta u revoluciji 1848—1849. godine, Istraživanja, broj 18, 2007. godine
O Majskoj skupštini i Srpskom pokretu 1848. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (8. decembar 2014) (Slobodna Vojvodina, broj 65, 13. maj 2011.)

[FOOTNOTEЋирковић2004204-1] Ćirković 2004, str. 204.

[FOOTNOTEЋирковић2004206-2] Ćirković 2004, str. 206.

[FOOTNOTEЋирковић2004206-207-3] Ćirković 2004, str. 206-207.

[1]

[2]

[3]