Koncentracioni logor

Koncentracioni ili sabirni logor je vrsta zatvora koja je stvorena za političke protivnike, pripadnike pojedinih etničkih ili religijskih grupa, civila iz kritičnog vojnog područja ili bilo koju grupu ljudi. Koncentracioni logori najčešće se stvaraju tokom rata, i zatvorenici nalaze se u pritvoru najčešće bez pojedinačnog sudskog procesa, već po nekim širim kriterijumima.

Istorija

Prvi koncentracioni logor pojavio se za vreme Trećeg kubanskog rata za nezavisnost (1895—1898), kada je španski vojni guverner Valerijano Vejler naredio prisilno iseljavanje i zatvaranje seljaka i njihovih porodica sa područja gde su delovali kubanski pobunjenici. Zbog loših uslova i pretrpavanja umrlo je mnogo zatvorenika.

Britanci su koristili koncentracione logore za vreme Burskog rata (1899—1902), u kojima su zatvarali žene i decu u 31 logora širom Južnoafričke Republike. Zbog loših uslova života u logorima i slabe ishrane umrlo je preko 28.000 žena i dece.

Logori u 20. veku

Austrougarska je tokom Prvog svetskog rata internirala nekoliko desetina hiljada pristalica oslobodilačkih pokreta porobljenih naroda. Jedan od najvećih koncentracionih logora u Austrougarskoj su bile Jindrihovice, Terezijenštat, Arad, Sopranjsk i Doboj. Istovremeno su Britanci zatvarali Nemce britanske državljane. U SSSRu je u razdoblju kulta ličnosti od 1923. u radne logore na severu zemlje deportovano je, pored kriminalaca i ljudi koji su se stvarno ogrešili o zakone nove revolucionarne vlasti i mnogo nedužno okrivljenih žrtava staljinističkog nasilja. Posle 1945. tamo su poslati kolaboracionisti i vojnici raznih fašističkih formacija.

Između dva rata fašistički i diktatorski režimi osnivaju koncentracione logore radi obračuna sa političkim protivnicima (Nemačka, Italija, Španija i dr.) Posle španskog građanskog rata (1936—1939) zatvarani su antifašisti i borci republikanskih snaga u logorima što ih je osnovao fašistički režim generala Franciska Franka. U Francuskoj je 1939. internirano oko 500.000 španskih republikanskih boraca i izbeglica. U Italiji za vreme fašizma 1925—1943. (koje su posle kapitulacije Italije u severnoj Italiji preuzeli Nemci) bili su Liparska ostrva, Trevizo, Trst, Padova, Skadar, Rab u kojima je sa teritorije Italije, Jugoslavije i Albanije bilo smešteno oko 150.000 jugoslovenskih državljana, ne računajući internirce Istre, Trsta i Gorice pre 1941.

Nacistički logori

Štalag II C je bio logor kod Grajfsvalda na severu Nemačke kamo su odvođeni i srpski (jugoslovenski) vojni zarobljenici nakon poraza u aprilskom ratu

Došavši na vlast u Nemačkoj 1933, nacisti su odmah pristupili likvidiranju političkih protivnika. Na inicijativu predsednika pruske vlade i šefa pruske tajne policije Hermana Geringa formirani su koncentracioni logori Dahau, Mathauzen, Buhenvald, Ravensbrik, Flosenburg. Formalno su to bili kazneno-radni logori, ali su u njima bile mučene i ubijane pristalice radničkih stranaka (Komunističke i Socijaldemokratske stranke Nemačke i Austrije) i Jevreji. Od 1936.vlast nad logorima preuzeo je Rajhfirer SS trupa Hajnrih Himler i SS Totenkopfvebände (SS odredi mrtvačkih glava).

Tokom Drugog svetskog rata obe strane držale su koncentracione logore, no sile Osovine koristile su koncentracione logore za masovno istrebljivanje nepoželjnih etničkih skupina (npr. Jevreji, Romi (po fašističkim teorijama rasno bezvredni i nepoželjni), Sloveni), kao i političkih neprijatelja. Od 1939. do 1945. broj logora se povećavao, a naročito logora za neposredno likvidiranje zatvorenika, od kojih su najpoznatiji oni na teritoriji okupirane Poljske (Osvjencim (Aušvic), Treblinka, Majdan i dr.). Službeno oni su bili Sonderlager (posebni logori), a neslužbeno Vernichtungslager (logori uništenja). Ukupan broj oba tipa logora, njihovih ispostava, geta i radnih logora bilo je u Nemačkoj i okupiranim zemljama oko 2000. Zatvorenici su radili kao robovska radna snaga u ratnoj industriji.

Izgladneli i zlostavljani masovno su umirali od bolesti i iznemoglosti. Na mnogima su vršeni i medicinski eksperimenti (vivisekcija, sterilizacija, kastracija, cepljenje zaraznim bakterijama, provera neispitanih lekova). Bolesni, nemoćni i nesposobni za rad, ukoliko nisu likvidirani na putu, ubijani su u logoru, a transporti zarobljenika za neposrednu likvidaciju, odmah po dolasku, odlazili su u gasne komore i krematorijume. Ubijenim su vađeni zlatni zubi, a ženska kosa je korišćena u industriji.

Računa se da je u tim logorima ubijeno 11.000,000 logoraša, od toga 6 miliona Jevreja. Zadužen za "končano rešenje jevrejskog pitanja" (Endlösung der Judenfragen) imao je Adolf Ajhman (osuđen i pogubljen u Izraelu 1962).

U logorima su delovale i ilegalne antifašističke organizacije, koje su organizovale, sabotaže, begove i pobune, te pripremale zatvorenike za trenutak oslobođenja.

Logori u Jugoslaviji

Koncentracioni logori u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu

Po ugledu na Nemačku i Italiju Kraljevina Jugoslavija je počela otvarati koncentracione logore za antifašiste i komuniste (1935—1941). Prvi takav logor otvoren je 1935. u Višegradu. Neke su preuzeli za vreme okupacije Nemci, odnosno kvislinški režimi, saradnici okupatora, ustaše u Hrvatskoj i Nedićeva Specijalna policija u Srbiji.

Tokom rata (1941—1945) kvislinški režimi su pretvorili ove logore u ustanove za mučenje i ubijanje ljudi. U nastavku dat je pregled svih logora na teritoriji Jugoslavije po azbučnom redu:

Banjica kraj Beograda (5. jula 1941 — novembar 1944, je logor koji je bio pod upravom Nedićeve Specijalne policije, pod vrhovnim nadzorom nemačkog Gestapoa. Računa se da je od oko 100.000 zatvorenika ubijeno oko 80 hiljada. Pristalice NOP-a streljani su Jajincima (gde je krajem 1943. okupator spalio 68.000 leševa) i u Jabuci kod Pančeva deo banjičkih logoraša ubijen je u i u automobilima-gasnim komorama.

Bileća (januar-novembar 1940). Na osnovu protivustavne uredbe vlade iz 1939, bez sudske presude upravno-policijske vlasti slale su u ovaj logor komuniste i antifašiste.

Danica u Koprivnici (posle aprila 1941). Do prvog oslobođenja Koprivnice u novembru 1943. ustaše su likvidirale nekoliko hiljada ljudi.

Đakovo U Slavoniji od aprila 1941. logoraše (većinom Jevreje) ustaše su delomično pobile, a većim delom transportovali na likvidiranje u koncentracioni logor Jasenovac.

Jadovno kod Gospića otvoren aprila 1941. Ustaše su od maja do avgusta 1941. likvidirale oko 72.000 logoraša, koji su zatim bačeni u jamu Jadovno, a delimično i u jamu kraj sela Stupačinovo. Jedan deo logoraša prevezen je na likvidiranje u druge logore.

Jasenovac (1941—45), je najveći koncentracioni logor u okupiranoj Jugoslaviji, koji su ustaše osnovale u tzv NDH u leto 1941, po ugledu na nacističke logore za masovno uništavanja ljudi. U logoru su primenjivane metode ponižavanja, terora i divljeg uništavanja muškaraca, žena i dece, ubijanje zatvorenika hladnim i vatrenim oružjem, izgladnjavanjem do smrti (u „Zvonari"), vešanje i spaljivanje u tzv. Picilijevim pećima (nazvanim po ing. Piciliju, zapovedniku radne službe u logoru) do masovnih ubijanja na „Graniku“ gde su ustaše izmrcvarene žrtve bacali u Savu. U ovom logoru ubijeno je nekoliko stotina hiljada Srba, Jevreja, Roma i Hrvata. U ustanku 23. aprila 1945 poginulo je oko 2000 logoraša, a spaslo ih se samo nekoliko stotina.

Jastrebarsko (od 1941). Ustaše su ubile nekoliko hiljada zatvorenika.

Kerestinec (od 1940 do jula 1941). U taj su logor policijske vlasti slale antifašiste i komuniste u konfinaciju, a posle sloma Jugoslavije preuzele su ga ustaše. Međe prvima su streljani Ognjen Prica, Otokar Keršovani., Božidar Adžija i još 7 komunista. Nakon neuspelog bega preostalih 86 logoraša, većina njih je likvidirana.

Lepoglava, zatvor, a od 1940 i koncentracioni logor, u koji su smeštani komunisti i antifašisti iz Hrvatske bez suđenja. U aprilu 1941 predat je ustašama sa političkim zatvorenicima. U julu 1943 jedinice NOVJ su ga zauzele i oslobodile oko 100 zatvorenika.

Molat. Za vreme italijanske okupacije u toku Drugog svetskog rata na ostrvu se nalazio veliki koncentracioni logor, u kojem su bili zatvorene porodice, osumnjičene kao pomagači NOPa

Pag (Slano: od 1941)). Ustaše su likvidirale nekoliko hiljada zatvorenika.

Rab. Italijanski fašisti su na ostrvu osnovali koncentracioni logor u kojem je u času kapitulacije Italije septembra 1943. bilo zatvoreno 4.390 ljudi. Posle oslobođenja njih oko 900 formiralo je Rabsku brigadu, koja je kasnije prebačena na kopno u sastavu NOVJ.

Sajmište (staro), nemački koncentracioni logor u Zemunu (1941—1944). Pod upravom Gestapoa iako je Zemun oktobra 1941 predat NDH., Nemci su zadržali svoju upravu. Od 90.000 zatvorenika nastradalo je oko 40.000 (najpre Jevreja, a zatim boraca NOVJ i antifašista.

Sisak, od 1941 likvidirano nekoliko hiljada ljudi. Postojao je i poseban, Dečji logor u Sisku u kome je ubijeno između 1.300 i 3.000 dece.

Smederevska Palanka (1940 i 1942-44). Osnovan 1940, kada su u njega zatvarani bez suđenja antifašisti i komunisti. U vreme nemačke okupacije bio je to tzv. „Zavod za prinudno vaspitanje omladine“. Čuvala ga je kolaboracionistička Srpska državna straža, pod kontrolom Specijalne policije i nemačkog Gestapoa. Zatvorenim omladincima (1270 logoraša) držali su profašistički kolaboracionisti predavanja da ih prevaspitaju.

Sremska Mitrovica (od 1941). Od ustaških vlasti u tom logoru je stradalo oko 10.000 zatvorenika. Avgusta 1941 uz pomoć KPJ uspela je pobeći grupa antifašista.

Stara Gradiška (1941—1944)je u pravom smislu bila filijala koncentracionog logora u Jasenovcu. U njoj su ustaše pobile oko 75.000 ljudi većinom antifašista Srba, Jevreja i Hrvata.

Hrušćica, kod Travnika (od 1941). Zatvorenike većinom Jevreje ustaše su ih manjim delom pobile, a većinu su transportovali u logor uništenja Jasenovac

Crveni krst u Nišu (1941—1944). Zatvarani su Srbi, Jevreji, simpatizeri NOPa, zarobljeni partizani, uglavnom iz istočne Srbije. Od 20.000 zatvorenika oko 10.000 je streljano na obližnjem brdu Bubanj. Logorom je upravljala Nedićeva Specijalna policija uz nadzor Gestapoa. Za pobune u februaru 1942. uspelo je pobeći oko 100 zatvorenika, dok su mnogi tada poginuli.

Šabac. Krajem septembra 1941 nemačka vojska osnovala je koncentracioni logor, kroz koji je prošlo oko 30.000 stanovnika Mačve. Zatvorenici su uglavnom uzimani kao taoci sa streljanje iz odmazde.

Literatura

• Mirković, Jovan (2014). Zločini nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj – fotomonografija / Crimes against Serbs in the Independent State of Croatia – Photomonograph. Svet knjige Beograd. ISBN 978-86-7396-465-2. Arhivirano iz originala 10. 06. 2015. g. Pristupljeno 08. 08. 2015. 
• Tomasevich, Jozo (2002). War and Revolution in Yugoslavia, 1941-1945: Occupation and Collaboration. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-3615-2. 
• Zatezalo, Đuro (2007). Jadovno - kompleks ustaških logora 1941. - Zbornik radova. Beograd: Muzej žrtava genocida. 
• Israeli, Raphael (2013). The Death Camps of Croatia: Visions and Revisions, 1941–1945. New Brunswick, New Jersey: Transaction Publishers. ISBN 978-1-4128-4975-3. 
• Mojzes, Paul (2009). „The Genocidal Twentieth Century in the Balkans”. Ur.: Jacobs, Steven L. Confronting Genocide: Judaism, Christianity, Islam. Lanham, Maryland: Lexington Books. ISBN 978-0-7391-3590-7. 
• Mojzes, Paul (2011). Balkan Genocides: Holocaust and Ethnic Cleansing in the 20th Century. Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield. ISBN 978-1-4422-0665-6. 

Spoljašnje veze

• Audio Testimony of Dr. Walter Ziffer
• Long-Term Plan Sought For Terror Suspects
• A global gulag to hide the war on terror's dirty secrets
• / European Holocaust Memorial Arhivirano na sajtu Wayback Machine (1. april 2016)
• Revealed: the gas chamber horror of North Korea's gulag
• A Voice From North Korea Echoes in the White House
• Prison camps during Bosnian War
• Gulag Museum