Vododelnica

Vododelnica ili razvođe, je granica koja razdvaja dva drenažna područja. Može da se definiše kao zamišljena linija od koje se sve vode, koje padnu na zemlju, slivaju u dva različita drenažna sistema.

Vododelnica može biti topografska ili hidrogeološka.

Topografska vododelnica je zamišljena linija koja spaja tačke sa najvećim nadmorskim visinama između dva drenažna sistema. Obično se, na topografskoj karti, izvlači kao osa grebena.

Hidrogeološka vododelnica je zamišljena linija od koje se vode, koje padnu na tlo, stvarno razdvajaju i teku dva različita drenažna sistema. Njen položaj zavisi od reljefa i geološke građe terena. Kada je teren izgrađen od vodonepropusnih stena (npr. glina, ili sitnozrnih peščara), tada se hidrogeološka vododelnica poklapa sa topografskom vododelnicom. Međutim, kada je teren izgrađen od vodopropusnih stena (najčešće krečnjaka), stvarna (hidrogeološka) vododelnica može se nalaziti na velikom rastojanju od topografske vododelnice, tj. od najviše tačke terena. Tada se vododelnica nalazi na granici ovih stena sa vodonepropusnim stenama.

Tipovi razvođa

Postoji nekoliko tipova razvođa:

1. Glavno razvođe Zemlje
2. Okeanska i morska razvođa
3. Unutrašnja razvođa
4. Rečna razvođa

Glavno razvođe Zemlje

Glavno razvođe Zemlje ili svetsko razvođe predstavlja niz uzvišenja sa kojih se padavine slivaju u Atlantski okean na jednoj, Tihi i Indijski okean na drugoj i Severni ledeni okean na trećoj strani. Ovo razvođe se pruža u Americi duž kordiljera, u Aziji preko sibirskih i srednjoazijskih planina, a u Africi bliže Indijskom okeanu, što znači da se najveći deo kopna odvodnjava u Atlantski okean. Takođe, površina kopna može imati tzv unutrašnje ili endoreično odvodnjavanje- to su površine koje se ne odvodnjavaju periferno, odnosno egzoreično u Svetsko more, nego u neko veće jezero, kao što su: Kaspijsko, Aralsko, Čad, Titikaka i druga.

Sliv Crnog mora

Površina kontinenata (bez ostrva) po pravcu odvodnjavanja (u milionima km²)

Kontinent odvodnjavanja	Evropa	Azija	Afrika	Australija	S. Amerika	J. Amerika	Ukupno
Atlantski okean	7,8	0,7	14,6	-	14,4	15,9	53,4
Tiki okean	-	9,4	-	0,5	5,1	1,0	16,0
Indijski okean	-	7,9	5,0	3,2	-	-	16,1

Okeanska i morska razvođa

Okeanska i morska razvođa su uzvišenja sa kojih padavine otiču u dva okeana ili mora. U našoj zemlji su razvođa između tri mora: Crnog, Jadranskog i Egejskog. Sva tri razvođa se stiču u hidrografskom čvoru koji se nalazi na Jezerskoj planini na Kosovu. Sa vrha Drmanska glava (1.135m) vode otiču prema severu Rahitskom rekom, preko Crnoljeve u Sitnicu (sliv Crnog mora), prema zapadu Bužaljskom rekom, preko Topluge u Beli Drim (sliv Jadranskog mora) i prema jugu Drmanskom rekom, preko Nerodimke u Lepenac (sliv Egejskog mora).

Unutrašnja razvođa

Unutrašnja razvođa su uzvišenja sa kojih padavine otiču rekama periferno - u Svetko more na jednoj strani i prema nekom jezeru koje pripada oblastima sa unutrašnjim odvodnjavanjem na drugoj strani. Ovakva razvođa ograničavaju zemljište koje se odvodnjava u Kaspijsko, Aralsko, Balhaško, Čad i neka druga jezera. U Makedoniji sliv Prespanskog jezera ima unutrašnje odvodnjavanje - mada se ono odvodnjava podmezno, ispod planine Galičice, u Ohridsko jezero, a iz ovog i rekom Drimom u Jadransko more.

Rečna razvođa

Rečna razvođa ili razvođa rečnih slivova su najčešća uzvišenja na kopnu koja dele padavinske vode tako da one teku u određene rečne sisteme. Ona se dele na glavna i sporedna razvođa. Glavno razvođe je između slivova velikih reka - npr. Dunava i Rajne, Dona i Volge itd. Sporedna razvođa dele padavinske vode između pritoka jednog hidrografskog sistema - npr. razvođa između Savinih pritoka svih redova.

Pored navedenih osnovnih, postoje još dva tipa razvođa:

• Određeni tip
• Neodređeni tip

Određena razvođa su razvođa koja su jasno izražena u planinskom terenu, koji je izgrađen od vododržljivih stena.

Neodređena razvođa su razvođa koja se ne mogu lako uočiti u ravnicama i močvarnim predelima.

U kraškim terenima razvođa su samo topografski određena. U krasu se dešava da reke ponornice otiču u pravcu koji je suprotan opštem nagibu zemljišta, jer se topografsko razvođe ne poklapa sa stvarnim podzemnim hidrografskim razvođem. Za ovo je najtipičniji primer reke Ljubljanice u Sloveniji. Ona izvire na zapadnoj strani jadransko-crnomorskog razvođa, ispod kojeg prolazi podzemno i utiče u Savu.

U planinskim predelima postoji još jedan tip neodređenog razvođa. Ono je predstavljeno zaravnjenim udolinama između dolina dveju reka. Takav tip neodređenog razvođa naziva se povija. Primer je Kumanovsko-preševska povija između slivova Južne Morave i Vardara.

Morfološka evolucija razvođa

Razvođa su izložena stalnom morfološkom preinačavanju i pomeranju. Zbog toga se u njihovoj evoluciji mogu izdvojiti morfološki stadijumi, zavisno od iznosa regresivne erozije pritoka i izvorišnih krakova rečnih sistema dvaju susednih basena rečnih slivova. U prvom stadijumu morfološkog preinačavanja, pod delovanjem regresivne erozije u izvorišnim čelenkama, inicijalno razvođe počinje da se snižava. Najveći iznos snižavanja biće na onim mestima gde se javljaju naspramni tokovi. Zbog toga će se na takvim mestima javiti sniženi delovi razvođa koji se nazivaju prevoji. Niska, blago snižena razvođa u ravničarskim predelima nazivaju se povije (Kumanovsko-preševska povija). Drugi stadijum u morfološkoj evoluciji razvođa naziva se presedlina. Ona nastaje postupnim snižavanjem prevoja i predstavlja jače sniženo razvođe. Ako presedlina povezuje dve naspramne rečne doline, tada će se erozivnim uticajima njihovih rečnih tokova stvoriti na razvođu udolina koja podseća na pravu ali suvu rečnu dolinu. Udolina predstavlja završni stadijum morfološkog preinačavanja razvođa. Dalja evolucija dovodi do pomeranja i probijanja razvođa. Udolina na razvođu biće morfološki preinačena u klisuru koja se naziva probojnica.

Literatura

1. Anđelić M. 1990. Geomorfologija. Beograd: Vojnogeografski institut
2. Marković M., Pavlović R., Čupković T. 2003. Geomorfologija. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva
3. Petrović D. 1977. Geomorfologija. Beograd: Građevinska knjiga
4. Pešić L. 2001. Opšta geologija - Egzodinamika. Beograd: Rudarsko-geološki fakultet