Jugoslavija
Ovaj članak sadrži spisak literature, srodne pisane izvore ili spoljašnje veze, ali njegovi izvori ostaju nejasni, jer nisu uneti u sam tekst. |
Jugoslavija je bila naziv za tri sukcesivne države u jugoistočnoj Evropi, koje su nosile taj naziv od 1929. do 2003. godine. Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca je osnovana 1918. godine, a 1929. zvanično preimenovana u Kraljevinu Jugoslaviju (poznata i kao prva Jugoslavija). Zemlju su tokom Drugog svetskog rata okupirale sile Osovine. Tokom 1945. godine, nakratko je postojala Demokratska Federativna Jugoslavija, formalno monarhija, ali već sa dominantnim republikanskim uređenjem, da bi 29. novembra iste godine bila proglašena Federativna Narodna Republika Jugoslavija − federacija sa 6 republika i 2 autonomne pokrajine (poznata i kao druga Jugoslavija). 1963. godine, donet je novi ustav, kojim je zemlja preimenovana u Socijalističku Federativnu Republiku Jugoslaviju. Početkom 1990-ih godina, SFRJ se raspala u građanskom ratu, ali su dve bivše republike, Srbija i Crna Gora, odlučile da nastave jugoslovensku ideju, pa je 27. aprila 1992. proglašena Savezna Republika Jugoslavija (treća Jugoslavija). Donošenjem Ustavne povelje Državne zajednice Srbija i Crna Gora, 3. februara 2003, kojim su ove dve republike nastavile postojanje zajedničke države još tri godine (do proglašenja nezavisnosti Crne Gore u maju 2006. godine), ali je naziv „Jugoslavija“ formalno ukinut.
.svg)
1918—1941 —
Kraljevina Jugoslavija1945—1992 —
SFR Jugoslavija1992—2003 —
SR JugoslavijaIstorija
uredi
Ideja o stvaranju zajedničke države svih Južnih Slovena razvijala se kroz 19. i početak 20. veka. Slabost Turske i jačanje Srbije, Bugarske i Grčke posle Berlinskog kongresa unele su nadu kod slovenskih naroda pod Austrougarskom, ali i surevnjivost austrougarske i italijanske vlasti. U Srbiji su postojale tri ideje o ujedinjenju. Prva je pripovedala o ujedinjenju Srbije i Bugarske, druga je bila izražena u „Načertaniju” Ilije Garašanina i odnosila se na stvaranje jugoslovenske države, dok je treću zastupao Svetozar Miletić i odnosila se na stvaranje Balkanske federacije. Kod Južnih Slovena u Austrougarskoj su postojale dve ideje. Prva je zastupala stvaranje jugoslovenske jedinice u okviru Austrougarske (trijalistička monarhija), a druga je bila za stvaranje nezavisne jugoslovenske države. Glavni protivnici stvaranja države Južnih Slovena bili su spoljni činioci.
Stvaranje nove države
urediPreduslov za stvaranje jugoslovenske države bilo je izbijanje Prvog svetskog rata. Srpska narodna skupština je u Nišu 7. decembra 1914. godine usvojila Nišku deklaraciju kojom se zalaže za „oslobođenje i ujedinjenje sve neoslobođene braće”. U Parizu su u proleće 1915. godine austrougarski emigranti formirali Jugoslovenski odbor. Za predsednika je izabran Ante Trumbić.
Saveznici su sa Srbijom nezvanično pregovarali, nudeći Bosnu i Hercegovinu, Slavoniju, Srem, Bačku, južnu Dalmaciju i severnu Albaniju, ali bez Makedonije i dela Banata. Za ulazak u rat Saveznici su Italiji prethodno, tajnim Londonskim ugovorom obećali Istru i veći deo Dalmacije, dok je u isto vreme u nezvaničnim pregovorima Rumuniji je nuđen Banat, a Bugarskoj Makedonija. Srbija je odbacila ovakav dogovor pošto nije bila spremna da se odrekne Makedonije. Kompromis između stavova srpske vlade na čelu sa Nikolom Pašićem i Jugoslovenskog odbora činila je Krfska deklaracija od 20. jula 1917. godine.
Dogovoreno je da ime buduće države bude Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, da će biti ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija na čelu sa dinastijom Karađorđević i da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod sa tri imena. U oktobru 1918. godine u Zagrebu je stvoreno Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba sa ciljem da se obrazuje nezavisna država na južnoslovenskim prostorima Austrougarske — nazvana je Država Slovenaca, Hrvata i Srba. Takva država bi se kasnije ujedinila sa Kraljevinom Srbijom. Dana 29. oktobra 1918. godine Hrvatski sabor je raskinuo sve državno-pravne veze sa Bečom i Budimpeštom. Pošto nova država nije bila sposobna da se brani od italijanskih pretenzija, pozvala je srpsku vojsku da zaštiti „nacionalne teritorije Jugoslovena”. Velika narodna skupština u Novom Sadu je 25. novembra donela odluku o prisajedinjenju Banata, Bačke i Baranje Srbiji. Dan pre toga 24. novembra je zbor poslanika narodnih veća Srema u Rumi doneo odluku o prisajedinjenju Srema Srbiji. Velika narodna skupština u Podgorici je 26. novembra odlučila da se Petrovići Njegoši zbace sa prestola Crne Gore te da se prisajedini Srbiji. Vijeće narodnih prvaka i poslanika 28. novembra je donelo odluku da se Bosna i Hercegovina pripoji Srbiji. Narodno vijeće iz Zagreba je 25. novembra donelo odluku da se jugoslovensko područje Austrougarske (Država Slovenaca, Hrvata i Srba) ujedini sa Srbijom u novu državu. Dana 1. decembra 1918. godine osnovano je Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca.
Kraljevina SHS i Kraljevina Jugoslavija
uredi.svg)
Dana 20. decembra 1918. godine formirana je prva vlada na čelu sa Stojanom Protićem. Potpredsednik je bio Slovenac Anton Korošec, ministar unutrašnjih poslova Srbin Svetozar Pribićević, a ministar spoljnih poslova Hrvat Ante Trumbić.
Najveće stranke su bile Narodna radikalna (NRS) i Demokratska (DS). Takođe su delovale i Hrvatska republikanska seljačka stranka (HRSS) Stjepana Radića, Slovenačka narodna stranka (SNS) Antona Korošeca i Jugoslovenska muslimanska organizacija (JMO). Država je bila podeljena na 33 oblasti, okruge, srezove i opštine. Na čelu oblasti je bio veliki župan koga je postavljao kralj. Građani su uživali sva demokratska prava. HRSS je tražila da država postane federalna republika, ali se potom izmirila sa dvorom i iz svog naziva izbacila reč republikanska. Vrh države je počeo da sprovodi politiku pomirenja. Tako su u novu vojsku primani bivši austrougarski oficiri, uključujući i one koji su izvršili zločine nad Srbima.
Dana 28. juna 1921. donet je Vidovdanski ustav. Ustav je proglasio koncept državnog i narodnog jedinstva. Vladar je sazivao redovna i vanredna zasedanja Narodne skupštine, mogao ju je raspustiti, potvrđivao je i proglašavao zakone, bio je vrhovni zapovednik vojske i zastupao je državu u inostranstvu.
Komunistička partija Jugoslavije je osnovana aprila 1919. godine. Njene vođe su se zalagale za revoluciju i dolazak na vlast nasiljem. Njihov rad je suspendovan Obznanom (vladinom uredbom). Na Četvrtom kongresu KPJ predviđeno je stvaranje nezavisnih država Hrvatske, Crne Gore, Makedonije i Slovenije, dok bi Mađari i Albanci imali pravo da se odvoje.
-sr.svg)
Neprestana polemika između radikala i hrvatskih poslanika je došla do kritične tačke. Posle uvreda koje je izneo na račun Srba, radikalski poslanik Puniša Račić je ubio Pavla Radića i Đuru Basaričeka i teško ranio Stjepana Radića, koji je kasnije podlegao povredama. Novi vođa HSS je postao Vlatko Maček. Kralj je razmišljao o mirnom razilaženju Srba i Hrvata. Linija razgraničenja bi bila: Virovitica, Pakrac, Una, Krka, Šibenik i Zadar. Kralj Aleksandar je zaveo diktaturu 6. januara 1929. godine. Dana 3. oktobra je preimenovao državu u Kraljevina Jugoslavija. Deo poslanika Hrvatske stranke prava (Ante Pavelić) odlazi u inostranstvo i stvara ustašku organizaciju. U Makedoniji jačaju probugarski elementi.
Država je podeljena na devet banovina i grad Beograd. Kralj je doneo „Septembarski ustav” 1931. godine.
Pad Kraljevine Jugoslavije
urediKako bi se sprečile revizionističke snage Mađarske i Bugarske, stvoreni su novi savezi, Mala Antanta (Jugoslavija, Čehoslovačka i Rumunija) i Balkanski savez (Jugoslavija, Rumunija, Turska i Grčka). Pod zaštitom Italije, Nemačke i Mađarske, hrvatske ustaše i Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija su izvršili atentat na kralja Aleksandra Karađorđevića u Marselju u Francuskoj, 9. oktobra 1934. godine. Ubijen je i ministar spoljnih poslova Francuske, Luj Bartu. Umesto maloletnog kraljevića Petra II, državom je upravljalo trojno namesništvo, čiji je najistaknutiji član bio knez Pavle. Na izborima maja 1935. godine je pobedio Milan Stojadinović, osnivač Srpske radikalne stranke. Potpisao je konkordat sa Vatikanom i radio na zbližavanju sa Italijom i Nemačkom. Pod britanskim uticajem Stojadinović je dao ostavku, novi predsednik vlade je postao Dragiša Cvetković, a potpredsednik Vlatko Maček. Sporazumom Cvetković—Maček stvorena je Banovina Hrvatska 26. avgusta 1939. godine.
Jugoslavija u Drugom svetskom ratu
uredi
Vlada Cvetković—Maček je 25. marta 1941. godine, u zamku Belvedere u Beču, potpisala protokol o pristupanju Trojnom paktu. 26. i 27. marta je izvršen državni udar, svrgnuta je vlada i namesništvo. U jutro 27. marta je postavljena nova vlada na čelu sa generalom Dušanom Simovićem. U Beogradu su održane velike demonstracije protiv savezništva sa Nemačkom. Hitler je izdao direktivu da se Jugoslavija žestoko napadne. Bombardovanjem Beograda 6. aprila, Jugoslavija se našla u Drugom svetskom ratu. Kraljevska vojska je kapitulirala 17. aprila.
Na teritoriji Banovine Hrvatske, bez delova koje je prisvojila Italija (Split, Šibenik, većina ostrva) i Mađarska (Međumurje, Baranja i Bačka), Bosne i Hercegovine i Srema stvorena je ustaška Nezavisna Država Hrvatska (NDH). Slovenija je podeljena između Italije, Nemačke i Mađarske. Bugari su okupirali Makedoniju i jugoistočnu Srbiju. Crnu Goru je okupirala Italija. Kontinuitet Kraljevine Jugoslavije je nastavila njena vlada u emigraciji (London). Priznata je kao zvaničan član Saveznika.
U Drugom svetskom ratu, u srpskom narodu, su postojala dva pokreta otpora. 11. maja 1941. godine je na Ravnoj gori osnovana Jugoslovenska vojska u otadžbini (četnici) pukovnika, potom generala, Dragoljub Mihailović. 27. juna je osnovan Partizanski odredi Jugoslavije, Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije, komandanta Josipa Broza Tita. Osnovne razlike ova dva pokreta se ogledaju u državnom uređenju nove Jugoslavije. Četnički pokret je bio nacionalistički i rojalistički, a partizanski komunistički i republikanski. U Srbiji su postojale dve vojne kvislinške organizacije: Srpska državna straža generala Milana Nedića i Srpski dobrovoljački korpus Dimitrija Ljotića.
Tokom rata Srbi su u NDH stradali najviše u logorima Jasenovac (po nemačkim podacima tamo je ubijeno 500.000 Srba, Jevreja i Roma), Stara Gradiška (75.000), Danica, Jastrebarsko, Donja Gradina. Posebna specifičnost su bili logori za decu ([[Dečji logor u Sisku). Ubijeno ih je oko 55.000. Do 1945. godine više od 100.000 Srba je napustilo Kosovo i Metohiju pred albanskim terorom.
Pod pritiskom Britanaca kralj Petar II je pozvao Srbe, Hrvate i Slovence da pristupe u NOVJ Josipa Broza Tita. Jugoslavija je oslobođena probijanjem Sremskog fronta 12. aprila 1945. godine. Rat je u Jugoslaviji odneo 1.706.000 žrtava.
Druga Jugoslavija
uredi.svg)
.svg)
Na Drugom zasedanju Antifašističko veće narodnog oslobođenja Jugoslavije 29. novembra 1943. godine zbačena je monarhija i proglašena republika. Novi ustav je donet 31. januara 1946. godine, kada država menja ime u Federativna Narodna Republika Jugoslavija. Ustav je imenovao pet nacija, šest republika i dve autonomne pokrajine. Republike: Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Makedonija i Srbija sa Autonomnom Pokrajinom Vojvodinom i Autonomnom Pokrajinom Kosovom. Iako federalna, Jugoslavijom je vladala centralizovana KPJ na čelu sa Josipom Brozom Titom. Izvršena je nacionalizacija imovine. 1948. godine Tito nije prihvatio mešanje Staljina u unutrašnje stvari Jugoslavije, te do Staljinove smrti nastupa era hladnih odnosa sa Sovjetskim Savezom. Staljinovi simpatizeri u Jugoslaviji su slani u logore. Godine 1950. uvedeno je radničko samoupravljanje. Zemlja 1963. menja naziv u Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija. Jugoslavija je jedan od osnivača Pokreta nesvrstanih 1961. godine i bila je njegov prvi domaćin. Tvorci ovog pokreta su bili Tito, Nehru i Naser. Sledeći ustav je donet 1963. godine.
Koreni raspada Jugoslavije
uredi
Počeli su zahtevi da Kosovo postane republika. Godine 1971. je došlo do provale hrvatskog nacionalizma, Hrvatsko proljeće. Proterana je liberalna struja političara u Srbiji. Novi ustav je donesen 1974. godine. Omogućeno je dalje jačanje samostalnosti republika i pokrajina. Autonomne Pokrajine Vojvodina i Kosovo i Metohija su de jure bile u Srbiji, a defakto samostalne republike. Posle Titove smrti 4. maja 1980. godine, počinje jugoslovenski sunovrat, prvo u privrednom pa političkom smislu. Dana 25. juna 1991. godine Slovenija i Hrvatska su proglasile nezavisnost, Makedonija 8. septembra 1991, a Bosna i Hercegovina 1. marta 1992. godine.
Građanski rat
urediNakon što je Slovenija proglasila nezavisnost došlo je do kratkotrajnih sukoba Jugoslovenske narodne armije (JNA) i Teritorijalne odbrane Republike Slovenije (TORS).
Rat u Hrvatskoj (1991—1995) je vođen između Hrvata i Srba. Srbi su se bunili što su po novom hrvatskom Ustavu izgubili status konstitutivnog naroda, a Hrvati su se želeli da stvore nacionalnu državu. Hrvatska ne smatra ovaj rat građanskim, već agresijom Srbije na njenu teritoriju i naziva ga „domovinskim ratom”. Rat je završen akcijama hrvatske vojske protiv srpskog stanovništva i padom Republike Srpske Krajine u operacijama hrvatske vojske Bljesak i Oluja. Proterano je preko 300.000 Srba.
Rat u Bosni i Hercegovini je bio nacionalni i verski rat. Ratovali su Srbi, Hrvati i Muslimani. Muslimani smatraju da su Savezna Republika Jugoslavija i Hrvatska izvršili agresiju na BiH. Srbi smatraju da je bio građanski rat. Hrvati zastupaju tezu da je po sredi agresija SRJ na BiH i građanski rat kada su Hrvati u pitanju. Godine 1993. Hrvati i Muslimani su se udružili. Rat je završen Dejtonskim mirovnim sporazumom 21. novembra 1995. godine. BiH je podeljena je na dva entiteta: Federacija Bosne i Hercegovine i Republika Srpska.
SR Jugoslavija
uredi.svg)
Srbija i Crna Gora su ostale u zajedničkoj državi. Stvorena je Savezna Republika Jugoslavija (SRJ) 27. aprila 1992. godine. Prvi predsednik je bio Dobrica Ćosić. Ona se smatrao sukcesorom, ali je 2001. godine potpisan sporazum kojim su za sukcesora određene bivše jugoslovenske republike. Odlukom Generalne skupštine Organizacija ujedinjenih nacija uvedene su opšte sankcije SRJ pod optužbom da je kriva za rat u Bosni i Hercegovini. Najveća inflacija na svetu obeležila je 1993. godinu u SRJ.
Albanska Oslobodilačka vojska Kosova je krajem devedesetih počela sa napadima na Srbe na Kosovu i Metohiji. Umešale su se zapadne sile pomažući albansku stranu. Posle neuspelih pregovora u Rambujeu, Organizacija Severnoatlantski sporazuma — NATO je izvršio agresiju na SRJ koja je trajala od 24. marta do 10. juna 1999. godine. Poginulo je 1.200—2.500 civila, a ranjeno 5000 ljudi. Nezvanična šteta je procenjena na 30 milijardi dolara. Dana 9. juna je potpisan Kumanovski sporazum o prekidu ratnog dejstva. Rezolucijom Saveta bezbednosti OUN 1244 Kosovo i Metohija je stavljena pod upravu Organizacije ujedinjenih nacija, gde su UNMIK i KFOR bili zaduženi za održavanje javnog reda i mira i garantovana je celovitost Jugoslavije.
Dana 24. septembra 2000. godine su održani izbori. Na izborima za predsednika SRJ izabran je kandidat koalicije Demokratske opozicije Srbije (DOS) Vojislav Koštunica. Zbog nepriznavanja rezultata došlo je do protesta u Beogradu 5. oktobra, na kojima se okupilo više stotina hiljada ljudi. Slobodan Milošević, predsednik SRJ, morao je da prizna pobedu Vojislava Koštunice. Na parlamentarnim izborima u Srbiji pobedio je DOS, a novi predsednik vlade Srbije je postao Zoran Đinđić.
Dana 4. februara 2003. godine je usvojena Ustavna povelja. Stvorena je Državna zajednica Srbija i Crna Gora. Administrativni centar zajednice je bio Beograd, a centar Vrhovnog suda je bio u Podgorici.
Dana 21. maja 2006. godine, posle referenduma u Crnoj Gori, državna zajednica se raspala i Srbija i Crna Gora su postale nezavisne republike.
Umetnost u Jugoslaviji
urediZapadna sfera bila je naklonjena više strujanjima sa zapada i vezuje se za predromaniku i romansku, gotsku i za renesansnu i baroknu umetnost. Istočni krajevi su više oslonjeni na vizantijsku umetnost. Ove granice nisu precizno određene i često su prelažene, na Dečenima se može videti uticaj sa zapada koji se ovde zapaža preko Dubrovnika a mogu se utvrditi i neki obrnuti pravci. Kasnije se zasnivaju naše škole i radove često izvode naši domaći majstori koji odlaze i na zapad te se odatle vraćaju a isto tako su prisutni i strani majstori koji su radili na području Jugoslavije (Mikeloco Mikeloci na kuli Minčeti u Dubrovniku ili Juraj Dalmatinac – videti Fiskovića za ove podatke).
Vizantijska umetnost daje svoj pečat u Dalmaciji (Dubrovnik) i ikone iz Vizantije kado su kupovane i poštovane su kod nas i štovane kao posebna svetinja. U slikarstvu se javlja poneki vizantizam a postojale su i radionice koje su radile na „vizantijski način“.
Starohrvatska plastika nije vezana za etničku pripadnost i Sloveni su doneli ovu umetnost rezanja u drvetu. Postoji tvrđenje da se umetnost na tlu Jugoslavije razvijala kao provincijalna umetnost i da se javlja sa izvesnim zakašnjenjem u odnosu na ostali svet. No ova umetnost nije sputana oficijelnim okvirima. Folklorni elementi daju joj mnoge vrednosti. Dela su inspirisana zoomorfnim i geomorfnim oblicima. Romanska umetnost- Radovanov portal ima poetičnu stranu Hristovog rođenja. Rana Raška država nije mogla formirati stabilnu politiku i lukavo se priklanja čas istoku čas zapadu. Raška škola u arhitekturi se može pratiti već na crkvi Bogorodice Ljeviške (manastir). Pod uticajem Vizantije se izlučuje skulptura i opeka postaje jedini ukras u arhitekturi - manastir Kalenić.
Slikarstvo nemamo sačuvano izuzev nešto malo u Dvigradu i nešto u Crvenom otoku kod Rovinja što svedoči da je postojao kontinuitet razvoja između 4. veka i 12. veka, ali je to toliko fragmentalno da se ne može stvoriti slika što se zapravo dešavalo. Od 12. veka do 14. veka pratimo razvoj slikarstva koje ima srednjovekovni karakter, iako se ovaj kasni datum suprotstavlja oficijelnoj kategorizaciji. U Dubrovniku se može uočiti stvaranje koje se može nazvati školom koja njeguje renesansni stil. Susedna Italija je imala veliki uticaj, uticaj jednog Đota može se prepoznati u nekim delima a i uticaj Vizantije koji struji i obuhvata i Istru, ali ne postoji u Sloveniji.
U Raškoj je ostao stav u slikarstvu o jednoj istini koja je za svagda data, ali je uticaj sa zapada bio jako slab.
Struktura slike u Srbiji i Severnoj Makedoniji je monumentalna, i kompozicije su velikih razmera. Slika je plitka i arhitektonski oblik teče tako da zatvara plitak prostor. Figura je često sučelice postavljena i suzdržana u pokretu. Promene se dešavaju u 13. veku počev od 10. veka. U zapadnoj Evropi je uništena zidna slika pojavom vitraža. U Italiji postoje izvesni kvaliteti. U ovom dobu naša umetnost je svakako na najvišem nivou. Figura dobija u plastičnosti. U kompoziciji se javlja višesloženost, pojavljuje se više lica i ostvaruje se dublji prostor. Od ranije naša umetnost poznaje a u 13. veku dolazi do izražaja obrnuta perspektiva koja poseduje irealna svojstva izvlači ga iz realnog slikarskog prostora i podređuje ga kompoziciji i zakonitostima slike. Prostor je povezan zidom koji teče zajedno sa posmatračem.
U toku 15. veka monumentalnost koja je karakteristična za 13. vek postepeno opada. Potencira se dramatički momenat. Draperija koja se razvija između elemenata se uznemiruje i učestvuje u kompoziciji slike. Slikarstvo Moravske škole stara se o detalju i dopadljivom koloritu slike. Među spomenicima izuzetak čini i slikarstvo i arhitektura Raške škole i manasijsko slikarstvo koji teže ka jednom retkom i traženom kolorističkom sazvučju.
U vreme Turaka ograničenim merama oko Pećke patrijaršije pokušava se povratiti nivo na kome je bilo slikarstvo u 13. veku.
Majstori koji su izrađivali freske većinom su nepoznati i ako se potpišu oni to učine na mestu koje se teško može uočiti kao Makarije u Ljubostinji, Jovan u Ravanici i dr. Oni su radili za slavu u drugome svetu.
Reference
urediLiteratura
uredi- Petranović, Branko; Štrbac, Čedomir (1977). Istorija socijalističke Jugoslavije. 1. Beograd: Radnička štampa.
- Petranović, Branko; Štrbac, Čedomir (1977). Istorija socijalističke Jugoslavije. 2. Beograd: Radnička štampa.
- Petranović, Branko; Štrbac, Čedomir (1977). Istorija socijalističke Jugoslavije. 3. Beograd: Radnička štampa.
- Petranović, Branko (1980). Istorija Jugoslavije 1918-1978. Beograd: Nolit.
- Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918-1988. 1. Beograd: Nolit.
- Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918-1988. 2. Beograd: Nolit.
- Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918-1988. 3. Beograd: Nolit.
- Andrić, Aleksandar (2015). Istorija Srba od 1918. do 2012. Beograd. ISBN 978-86-6289-051-1. Arhivirano iz originala 17. 6. 2016. g. Pristupljeno 19. 5. 2016.
